Echt nep: de Griekse koerier Pheidippides rende van Marathon naar Athene

Oktober is de Maand van de Geschiedenis met als thema Echt Nep. We kijken naar de geschiedenis van de marathon.

Op de website van het Internationaal Olympisch Comité staat een verhaal over de marathon op de eerste Olympische Spelen, in 1896 in Athene. ‘Conceived by Frenchman Michel Bréal, the race followed the legendary route of Pheidippides, a trained runner who was believed to have been sent from the plain of Marathon to Athens to announce the defeat of an invading Persian army in 490BC.’

Tot aan de eerste komma is er geen speld tussen te krijgen: de marathon werd in aanloop naar Athene 1896 bedacht door Michel Bréal. Daarna ontspoort de zin compleet, want binnen de historische wetenschappen is er geen enkele overeenstemming over de koerier Pheidippides, die van Marathon naar Athene rende om te vertellen dat de Perzen waren verslagen. Herodotus schreef er als tijdgenoot helemaal niets over.

Stel dat dit wél het geval zou zijn geweest: dan moet het verhaal van deze koerier toch terug zijn te vinden in Nederlandstalige bronnen voordat Bréal hiermee kwam? Via Delpher is dat alleen niet zo – niet over Pheidippides en ook niet over een Griekse koerier na een gewonnen veldslag.

Daarom schreef tijdschrift Turnvriend van het Nederlandsch Gymnastiek Verbond er op 1 oktober 1884 ook niets over in een historisch overzicht. ‘De loop toch is de eenvoudigste en natuurlijkste oefening om een vrije en vaste lichaamshouding te verkrijgen, het geheele lichaam met uitzondering van de armen, waarvoor men afzonderlijke oefeningen had, te harden zonder dat het plomp en dik wordt. Het is niet toevallig dat de Grieken, die Achilles als hun grootsten en schoonsten held beschouwen, het laten voorkomen, dat hij tevens de beste looper was.’

Pheidippides werd daarna wél genoemd, ‘die door zjjne landgenooten naar Sparta werd gezonden om het naderen der Perzen te melden’. Hij ging in deze versie dus niet van Marathon van Athene, maar van Athene naar Sparta – en weer terug! Dat had Herodotus dan weer wél gemeld.

Snelle draf

Het Rotterdamsch Parool schreef er op 25 februari 1956 een interessant verhaal over. ‘Laat ons de antecedenten van deze „klassieke” race eens bekijken,’ zo opende de krant. ‘Het is zeer twijfelachtig of de daad van die fameuze boodschapper, die de mare van de Helleense zege in snelle draf heeft overgebracht van Marathon naar Athene, iets met de moderne Olympische Spelen heeft te maken.’

Er was maar weinig wetenschappelijks over bekend. ‘Vele moderne oudheidkundigen bestrijden deze voorstelling van zaken ten zeerste.’

Alleen al de naam van de koerier zou niet kloppen, wat Jona Lendering in 2020 eveneens opmerkte. Het zou om een zekere Thersippos gaan, of Eukles. In ieder geval was er eind negentiende eeuw niemand in Griekenland, die ooit sprak van Pheidippides, die rende van Marathon naar Athene.

‘Maar één van de vrienden van Pierre de Coubertin, de stichter van de moderne spelen deed dat wel,’ aldus het Rotterdamsch Parool. ‘Dat was professor Bréal van de Sorbonne, die zich met het enthousiasme van een klassieke student in de historie van de Helleense Olympische Spelen wierp. Voor hem verscheen als dagdroom de veronderstelling, dat een herleving van de Olympische Spelen in Griekenland ondenkbaar zou zijn zonder de hardloper van Marathon daar een rol bij te geven.’

Zo ontdekte Bréal een historische gebeurtenis, die nooit had plaatsgevonden, maar die door de sportwereld wel als een ondeelbare waarheid wordt omarmd.

Geen antwoord

Dat leverde in 1926 een mooie discussie op bij de Amerikaanse atletiekbond, die een onderzoek had ingesteld naar de afstand tussen Marathon en Athene. Die was slechts 36,75 kilometer, zodat de Amerikanen meenden dat de marathonroute ook korter moest zijn. ‘Op een vraag aan officials te Athene, om den juisten afstand tusschen Marathon en Athene op te geven, is tot op heden geen antwoord binnengekomen,’ aldus de Arnhemsche Courant op 15 december 1926.

Zoals Turnvriend in 1884 al schreef was Pheidippides vermoedelijk van Athene naar Sparta gerend om steun te vragen voor de oorlog tegen de Perzen, waar de koerier vriendelijk doch beslist met een negatief antwoord naar huis werd gestuurd. Deze prestatie is nog veel indrukwekkender, waarop de Spartathlon is gebaseerd. Sinds 1984 wordt die jaarlijks gelopen van Athene naar Sparta.

Bijna honderd jaar na het onderzoek van de Amerikaanse atletiekbond hebben de officials uit Athene nog steeds geen antwoord gegeven. Dat hoeft ook niet meer, want het is inmiddels allang bekend dat het verhaal van Pheidippides niets anders is dan invented tradition, bedachte geschiedenis – net zoals de afbeelding hierboven van de marathonloper op een Griekse vaas.