De nazi-Spelen: Leni Riefenstahl en de ode aan de schoonheid
De Olympische Spelen van 1936 vonden plaats in Berlijn in nazi-Duitsland. Leni Riefenstahl kreeg van het Internationaal Olympisch Comité de opdracht het spektakel te filmen, met Olympia als resultaat. Het is altijd een omstreden project geweest, want is het nu een ordinaire nazi-propagandafilm, of vooral een moderne ode aan de schoonheid?
Het filmdebuut vanRiefenstahl , Das blaue Licht uit 1932, viel bijzonder in de smaak bij Hitler. Triumph des Willens, haar pretentieuze verfilming van de Neurenbergse partijdag van de NSDAP in 1934, is haar knieval voor het nazi-regime, al veroordeelde ze naar eigen zeggen wel de ‘rassenvooroordelen’ van Hitler en zijn aanhang. Haar hele leven zou ze die keuze voor het nationaal-socialisme moeten verantwoorden.
Joseph Goebbels, minister van Volksvoorlichting en Propaganda, gaf haar vervolgens alle ruimte om haar talent verder te ontplooien en contracteerde haar voor Olympia, een tweeluik: Fest der Völker wordt gevolgd door Fest der Schönheit. De twee delen zijn samen goed voor bijna vier uur film.
Riefenstahl en haar filmcrew volgden alle olympische sporten in Berlijn. Er werden niet alleen opnames tijdens de Spelen zelf gemaakt, maar ook gedurende de trainingen van de verschillende sporters. Dit leverde in totaal bijna 400 kilometer aan film op. Riefenstahl zat na de opnames ruim twee jaar achter de montagetafel. Pas in april 1938 ging haar film in Berlijn in première.
Dagblad Het Vaderland was er, net als de Führer overigens, bij: ‘In tegenwoordigheid van Hitler, talrijke Duitsche autoriteiten, leden van het corps diplomatique en van het Internationaal Olympisch Comité is gisteravond in het Ufa-paleis te Berlijn de première vertoond van de film der Olympische Spelen, welke in 1936 te Berlijn zijn gehouden. Reni Riefenstahl, onder wier leiding deze film tot stand kwam, heeft haar werk gewijd aan de nagedachtenis van wijlen baron Pierre de Coubertin, den oprichter der moderne Olympisch Spelen.’
Het tweede deel van Olympia vond de verslaggever minder interessant dan het eerste: ‘Het laatste deel is minder sterk van bouw: het is te veel een nauwkeurige, afzonderlijke documentatie, en het geeft niet, zooals dat eerste deel, de synthese van het massale, machtige der spelen, zooals die in Berlijn vertoond werden.’ In het hele verslag wordt geen enkele kritische kanttekening geplaatst bij het heersende naziregime of het propagandistische doel van de film. De verslaggever is vooral lyrisch over de ‘opnamen van wondere schoonheid en kracht’.
Een omstreden voorbeeld
Olympia is nog altijd een voorbeeld voor makers van sportdocumentaires. Maar de film is ook een bijzonder omstreden cinematografische experiment, en wordt door vele criticasters gezien als een verheerlijking van de fascistische ‘Körperkultur’ en als een uithangbord van de nazi-ideologie. Riefenstahl heeft altijd beweerd dat ze niet geïnteresseerd was in de politiek van Hitler en zijn Derde Rijk. Na de oorlog was haar reputatie desondanks behoorlijk beschadigd.
Dat doet niets af aan het feit dat Olympia een bijzondere film is. Riefenstahl experimenteerde volop met nieuwe technieken en invalshoeken. Zo hing ze een camera aan een grote heteluchtballon boven het stadion, om zo de mensenmassa goed te kunnen filmen. Ook monteerde Riefenstahl een camera op een veredelde katapult, die tegelijk met de sprinters wegschoot op een rails naast de baan. Verder filmde ze de schaduwen van sporters in actie en was Riefenstahl de eerste cineast die bij het schoonspringen onder water filmde. In de montage was ze ook erg vernieuwend. Riefenstahl maakte bijvoorbeeld veel gebruik van slow motion en ze monteerde opnames soms achterstevoren.
Ontvangst in Nederland
De film werd in Nederland in het algemeen enthousiast ontvangen. Onder de kop ‘Een meesterwerk van regie’ ging de verslaggever van het Algemeen Handelsblad op 21 juli 1938 goed los: ‘Leni Riefenstahl heeft iets heel bijzonders gepresteerd, wat regie en zeker niet minder wat fotografische uitbeelding en compositie betreft. Er zijn stukken in deze film, die den toeschouwer meeslepen in den gang, de schoonheid en de snelheid der beweging, die hem doen huiveren van spanning bij zooveel, zóó uitnemend opgenomen sportieve momenten. Het is als de plechtige ouverture van een heroïsche opera. het is alles heel knap geënsceneerd en gefotografeerd met een zin voor climax.’
Na Olympia bleef Riefenstahl filmen. Zo maakte ze in 1939 tijdens de invasie van Polen een oorlogsreportage. Tijdens de oorlog maakte ze voor haar opnamen van de film Tiefland zelfs gebruik van Roma en Sinti als figuranten, waarvan het merendeel later in Auschwitz werd omgebracht.
Vrijgesproken na Tweede Wereldoorlog
Na de oorlog werd Riefenstahl na een reeks processen vrijgesproken van medeplichtigheid aan het nazi-beleid en kreeg ze slechts het etiket Mitläuferin opgeplakt. Ze bleef tot het einde van haar dagen alle verantwoordelijkheid afwijzen en toonde geen berouw.
In de jaren zeventig beleefde ze een kleinschalige comeback onder popsterren en Amerikaanse feministen. Zo liet Mick Jagger zich graag door haar fotograferen. Later ontpopte Riefenstahl zich als fervente diepzeeduikster en filmde ze de wonderlijke wereld der vissen. In dat verband merkte ze op: ‘Zelfs mijn vissen zullen ze fascistisch gaan vinden! Ik ben een artieste, politiek heeft mij nooit geïnteresseerd.’
Riefenstahl was 101 jaar oud toen ‘haar hart eenvoudigweg ophield met kloppen’, zo liet haar veertig jaar jongere partner Horst Kettner op 8 september 2003 via een perscommuniqué weten.
