Max Euwe is nog steeds de enige Nederlandse schaker met een wereldtitel

Dommaraju Gukesh is de nieuwe wereldkampioen schaken. Max Euwe won die titel in 1935, waarna er een heuse schaakgolf uitbrak.

Max Euwe, foto via het Stadsarchief Amsterdam

In 2020 was de Netflix-serie The Queens Gambit een grote hit. Het woord ‘schaakgekte’ viel daarna al snel. De schaakborden waren niet aan te slepen, ook de online-varianten, zo werd gemeld. ‘Schaken heeft normaal een stoffig imago’, aldus het Algemeen Dagblad, ‘maar opeens is het helemaal hip.’ De schaakverenigingen hoopten daarna allemaal op een stroom nieuwe leden.

De overweldigende belangstelling van dezen avond was een unicum in de Nederlandsche schaakwereld

Max Euwe

Bijna negentig jaar geleden gebeurde dat inderdaad. Op 15 december 1935 werd Max Euwe wereldkampioen schaken,. Dat deed hij in Amsterdam, zijn eigen stad, tijdens een tweekamp tegen Aleksandr Aljechin.

Euwe was daarvoor al populair, maar wat er na het winnen van die wereldtitel gebeurde, sloeg alles. Bij de beslissende wedstrijd in Theater Bellevue aan de Leidsekade had de politie de nodige moeite om de oprukkende schaakmassa’s in bedwang te houden. Er waren maar 1.250 zitplaatsen, maar toch mochten er 1.600 mensen naar binnen. Bij het gebouw van de Telegraaf elders in de stad volgden ook nog eens ruim 1.500 mensen de wedstrijd, net als in het onderkomen van de jongerenorganisatie A.M.V.J.

Voor het huis van Euwe verzamelde zich nog diezelfde avond een zingende massa, maar de echte huldiging volgde twee dagen later in het Carlton Hotel in het centrum van Amsterdam met een feestmaaltijd en ongetwijfeld een stortvloed aan toespraken. “De overweldigende belangstelling van dezen avond”, zo vatte Euwe het bondig samen, “was een unicum in de Nederlandsche schaakwereld.” Het feest werd compleet met ook nog een koninklijke eretitel voor de Nederlandsche Schaakbond.

Alleen al in de socialistische sportbond werden in de eerste twee maanden van 1936 zeker achttien schaakgroepen opgericht

De Eerste Schaakgolf

Deze wereldtitel leidde tot een heus Euwe-effect met een opvallende stijging van het aantal nieuwe schaakclubs, zo blijkt uit cijfers van de Sportdatabank van onderzoeksinstituut Huygens ING, samengesteld door Michel van Gent. Tussen 1900 en 1935 werden er 376 schaakclubs opgericht, een gemiddelde van ruim tien per jaar. In de vijf jaren ná de wereldtitel kwamen er 305 clubs bij – een jaarlijks gemiddelde van 61! Van Gent: “Alleen al in de socialistische sportbond werden in de eerste twee maanden van 1936 zeker achttien schaakgroepen opgericht.”

Tot 1940 werden er maar liefst negen schaakclubs vernoemd naar Euwe zelf. De eerste werd al in 1922 in Amsterdam opgericht met als doel om het schaken onder arbeiders te verspreiden. Euwe ontsteeg zelfs de verzuiling, want naast die arbeidersclub waren er katholieke, liberale en protestantse schaakclubs die zijn naam gebruikten. Zelfs de koningin lukte dat niet, want die had geen socialistische vrienden.

Max Euwe (rechts) voor een schaakpartij tegen J.R. Capablanca in 1931. Foto via het Stadsarchief Amsterdam

Dankzij Euwe werd Nederland zo overspoeld door de Eerste Schaakgolf. Dat is zeer uitzonderlijk, want het is in anderhalve eeuw maar vijf keer voorgekomen dat succes in de topsport heeft geleid tot een structurele groei van de sport. Die andere vier waren het Nederlandse hockeyteam op de Olympische Spelen van 1928, judoka Anton Geesink in de jaren zestig en darter Raymond van Barneveld rond de eeuwwisseling. Paralympische sporter Elka Gaarlandt tot slot zorgde voor de acceptatie van gehandicaptensport met haar successen in de jaren zestig.

Voor de rest bestaat er géén Epke-effect, géén Dafne-effect en géén handbalvrouwen-effect – wat voor effect dan ook. Integendeel, want in de meeste gevallen dáálde het ledental meestal na zo’n topprestatie, zoals bij de wereldtitel van de honkballers, de vele medailles van de handbalvrouwen en het olympisch goud van Epke Zonderland.

En ook van een Netflix-effect was geen sprake na The Queens Gambit.