The Queen’s Gambit in Rotterdam

Op 24 februari 1999 overleed Catharina Roodzant – Glimmerveen, in 1929 de eerste Nederlandse vrouw bij een schaakclub. Dat was dus bijna honderd jaar voordat we bij Netflix konden kijken naar The Queen’s Gambit. Haar schaakleven zou een mooi vervolg zijn voor deze successerie.

Fenny Heemskerk en Catharina Roodzant (rechts) tijdens het Hoogovens Schaaktoernooi van 1951. In het midden Max Euwe

Twee jaar geleden was ik betrokken als gastconservator bij Museum Rotterdam om een expositie samen te stellen over de Rotterdamse sportvrouwen. Daarin stonden onder meer Leontien van Moorsel en Fatima Moreira de Melo centraal, maar ook de naam van Catharina Roodzant – Glimmerveen werd hierin genoemd.

Zij was vorige eeuw de eerste vrouwelijke schaker van ons land, maar lijkt inmiddels vergeten – ondanks al het eerbetoon dat ze bij leven nog kreeg. De enorme aandacht voor de hitserie The Queen’s Gamblit over een vrouwelijk supertalent heeft ook al niet geholpen om de schijnwerper nog eens op deze zeer opmerkelijke Rotterdamse vrouw te zetten, die zelfs na haar honderdste verjaardag nog steeds schaakte

De eerste kampioene

Catharina Glimmerveen werd geboren in 1896 in een Rotterdams arbeidersgezin. Na haar huwelijk met amateurschaker David Roodzant in 1918 ontwikkelde ze zich tot een fanatiek schaker, aanvankelijk door heel goed op te letten bij de partijen van haar echtgenoot. Na jarenlange schaaklessen en oefeningen durfde zij het eindelijk aan om het mannenbolwerk van het schaken te betreden met een lidmaatschap van de Rotterdamse schaakclub De Pion. In 1935 won ze het eerste NK voor vrouwen, dat in ons land werd georganiseerd.

In die tijd maakte ze steeds langere reizen voor internationale toernooien. Zo zat ze in 1939 in Argentinië bij de Schaakolympiade, waarvoor alleen al de heenreis een maand had geduurd, samen met de vijf mannen uit de Nederlandse delegatie: Nico Cortlever, Adriaan D. de Groot, Theo van Scheltinga, Lodewijk Prins en Chris de Ronde.

Het toernooi was nog maar net begonnen toen in Europa de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Het zorgde voor bizarre taferelen, want de doodsvijanden van Europa zaten in Argentinië aan dezelfde schaaktafels. Zo waren er deelnemers uit Nazi-Duitsland en zijn vazalstaat Bohemen – Moravië, maar ook uit Polen en Engeland. En dan was Palestina er ook nog met vijf Joodse schakers! Het ene land weigerde soms tegen het andere te spelen, waarna de organisatoren die partijen maar noteerden als een remise.

Het moet een krankzinnige situatie zijn geweest voor de deelnemers uit een land als Polen, die gedurende het toernooi de vreselijkste berichten uit het thuisland ontvingen, maar ondertussen gewoon hun partijen moesten spelen. Of voor de Joodse schakers uit Palestina, die de ruimte deelden met sporters uit nazi-landen. Er zou een complete Netflix-serie van te maken zijn, de opvolger van The Queen’s Gambit.

Schaakvluchtelingen

En in dat bijzondere gezelschap verkeerde Roodzant dus ook. Van de twintig vrouwelijke deelnemers eindigde ze op de zevende plaats, een hoogtepunt in haar loopbaan. Maar toen moest ze nog terug naar huis, dwars door de oorlogshandelingen tijdens een levensgevaarlijke tocht. Het leek er zelfs even op dat ze voorlopig in Zuid-Amerika moest blijven, tienduizend kilometer verwijderd Rotterdam, totdat bleek dat er een beschermd konvooi beschikbaar was voor het laatste deel bij Europa. Chris de Ronde bleef overigens als schaakvluchteling in Argentinië wonen, net als alle Duitse en Palestijnse deelnemers. Roodzant ging wel naar huis en keerde na vier maanden eindelijk terug – óók een mooie aflevering in een Netflix-serie.

Tot op zeer hoge leeftijd bleef Roodzant schaken. In 1989 nam ze nog deel aan het vrouwenkampioenschap van Rotterdam, dat ondertussen uit respect al naar haar was vernoemd. Bij haar dood op 102-jarige leeftijd was ze de oudste clubschaker van Nederland. En in Nieuw-Terbregge ligt als eerbetoon het Catharina Roodzanthof en het Catharina Roodzantpad.

Het was dus niet zo heel gek dat er in Museum Rotterdam ook aandacht voor deze schaakpionier was bij die expositie over de belangrijkste vrouwelijke sporters uit Rotterdam.