Beijing en de nazi-Spelen

De Winterspelen van 2022 in Beijing tonen grote overeenkomsten met de Zomerspelen van 1936 in Berlijn. In beide gevallen is sprake van grootschalige politieke misleiding en manipulatie. 

Na de Winterspelen in februari 1936 vonden ook de daaropvolgende Zomerspelen plaats in Duitsland. Die laatste zijn de geschiedenis ingegaan als de nazi-Spelen. Die Spelen zijn een schoolvoorbeeld geworden voor andere totalitaire regeringen: hoe zonder al teveel internationale tegenspraak de Spelen te organiseren. Zoals de Chinese regering de afgelopen jaren Beijing grondig heeft opgeruimd, veel investeringen deed in de infrastructuur en publieke werken en de Oeigoeren het zwijgen heeft opgelegd, zo nam Hitler soortgelijke maatregelen in aanloop naar de Spelen in Berlijn.

Op 13 mei 1931 kreeg het toen nog democratische Duitsland voor de tweede keer de Olympische Spelen toegewezen. Nadat de Spelen van Berlijn in 1916 niet konden doorgaan vanwege de Eerste Wereldoorlog, moest de Duitse hoofdstad 20 jaar wachten op een herkansing.

Duitsland werd als verliezer van de Eerste Wereldoorlog namelijk uitgesloten van het Internationaal Olympisch Comité (IOC). Het land mocht daarom niet deelnemen aan de twee daaropvolgende Spelen van 1920 en 1924. Hierna mocht Duitsland langzaam uit de wachtkamer stappen en in 1925 mocht Duitsland weer toetreden tot het IOC.

Met de machtsovername van Hitler in 1933 kwam er snel kritiek op het antisemitisme in Duitsland. In de Verenigde Staten en Frankrijk werd zelfs opgeroepen tot het boycotten of verplaatsen van de Spelen. Het IOC ging zich er ook mee bemoeien en sprak met het Duitse organisatiecomité af dat het iedere sporter gelijk zou behandelen.

D.O.O.D.

Nederland stelde zich hierna a-politiek op. Wel was er op 1 augustus 1936, toen de Olympische Spelen van Berlijn werden geopend, in Amsterdam een kunstenaarsprotest tegen de nazi’s. In De Geelvinck aan de Singel in Amsterdam was de expositie De Olympiade Onder Dictatuur, kortweg D.O.O.D.

Deze tentoonstelling zorgde voor groot politiek en diplomatiek rumoer. Hoofdorganisator Paul Florus Sanders was als journalist van Het Volk in 1934 bij de politie in beeld gekomen toen zijn adres werd aangetroffen bij een communist. In aanloop naar D.O.O.D zocht hij vooral werk van kunstenaars, die weigerden deel te nemen aan de Kunstolympiade. Ook bood hij ruimte aan kunst en documenten, die in nazi-Duitsland niet werden geduld.

Nog voor de opening op 1 augustus was de politie zeer alert, mede vanwege officiële Duitse klachten. De Duitse consul eiste harde maatregelen: ‘Ik verzoek u stappen te ondernemen om de bijgevoegde posters te verwijderen en verdere verspreiding te voorkomen.’

Dat ging de stedelijke en nationale autoriteiten veel te ver, maar dat weerhield ze niet om de samenstellers van deze expositie goed in de gaten te houden. De Amsterdamse politie maakte een dik dossier, waaruit de conclusie werd getrokken dat de tentoonstelling in haar opzet zeer eenzijdig socialistisch, communistisch en Joods was.

Nog voor de eerste bezoekers De Geelvinck hadden betreden, waren er op last van burgemeester De Vlugt al negentien werken verwijderd, vooral afbeeldingen van Duitse folterkamers en cartoons. Na een persoonlijk bezoek van de burgemeester op 17 augustus werden opnieuw enkele objecten weggehaald. Er volgde uiteindelijk geen algemeen verbod, wat de hoofdcommissaris van de Amsterdamse politie zeer betreurde vanwege het partijdige en beledigende karakter van de expositie voor Duitsland.

Racistische maatregelen opgeschort

Bij onze Oosterburen waren de Spelen inmiddels van start gegaan. Om de schijn van openlijke discriminatie tegen te gaan, werden veel racistische maatregelen opgeschort. Borden met anti-Joodse teksten verdwenen tijdelijk uit het straatbeeld. Populistische kranten matigden hun racistische toon. Vlak voor de openingsceremonie werden Sinti en Roma uit Berlijn nog wel snel uit het zicht naar een kamp gebracht.

In de Duitse ploeg zaten met de half-joodse schermster Helene Mayer en de communistische worstelaar Werner Seelenbinder wel twee atleten, die niet pasten binnen de nationaalsocialistische ideologie. Zo werd er de suggestie gewekt dat er in Duitsland ruimte was voor joden en politiek andersdenkenden. Seelenbinder gebruikte de Spelen om contact te leggen met buitenlandse communisten en vertelde ze wat er in zijn land op politiek gebied werkelijk allemaal gebeurde.

De blonde schermster bleef Mayer zich hoe dan ook Duits voelen, ook toen ze na invoering van de rassenwetten het lidmaatschap van haar schermclub moest opgeven. Mayer was toen een van de succesvolste schermsters van het moment. Al op haar veertiende werd ze tweede bij het Duitse kampioenschap floretschermen, en in de jaren daarna had ze een abonnement op die titel.

In 1928 had ze in Amsterdam de olympische titel gegrepen, in 1929 en 1931 gevolgd door de wereldtitel. Haar vijfde plek op de Spelen van Los Angeles was verrassend teleurstellend. Na haar uitsluiting door de Duitse schermautoriteiten leek er echter geen kans op een derde olympisch optreden in Berlijn.

Maar in 1935, vlak na de toezegging van Duitsland aan het IOC dat er geen discriminatie zou plaatsvinden op het volksfeest, volgde toch een uitnodiging voor de Spelen. Mayer wilde graag voor Duitsland uitkomen.

Haar toezegging werd haar niet door iedereen in dank afgenomen; veel joodse Duitsers zagen haar, niet geheel ten onrechte, als Hitlers ‘excuus-jood’. De Duitse schrijver Thomas Mann riep haar via de radio zelfs op om de Spelen te boycotten. Op de Spelen deed Mayer het uitstekend, en ze had nog lang uitzicht op goud. In de finale ronde verloor ze uiteindelijk twee partijen, waardoor ze op de tweede plaats belandde en dus zilver won.

Jesse Owens

In dat opzicht deed de Amerikaanse atleet Jesse Owens het een stuk beter. Met vier keer goud (100m, 200m, 4x100m en verspringen) was hij de succesvolste sporter van de Spelen. Wel groeide hij roet in het eten van de superioriteitsgedachte van de nazi’s, want hij was van Afro-Amerikaanse afkomst.

Hitler hoefde Owens overigens niet te feliciteren met zijn prestaties, want het IOC had vooraf bepaald dat de nazi-leider slechts als gast bij de Spelen was, en daarom geen medaillewinnaars zou ontvangen. Het is dus een misverstand dat Hitler weigerde de hand te schudden van Owens. Hij hield zich op dat moment gewoon aan de regels van het IOC

Hitler was zelf weliswaar in geheel geen sportliefhebber, hij zag in de Spelen wel degelijk een prachtige propagandakans voor zijn regering en gedachtegoed. Naast de sportwedstrijden werd een cultureel programma georganiseerd voor de bezoekers. Tentoonstellingen, toneelstukken, opera’s en concerten propageerden zo de nazi-ideologie. Verdere werd met de olympische fakkeltocht een nieuwe traditie geïntroduceerd: meer dan 3.400 estafettelopers droegen de fakkel van het Griekse Olympia naar Berlijn.

Cultuur

Op filmgebied gebeurde ook van alles. Filmmaakster Leni Riefenstahl maakte twee enorm lange films over de Spelen die nog steeds worden gerekend tot de belangrijkste propagandafilms ooit: Fest der Schönheit en Fest der Völker. Met nieuwe, zelfontwikkelde technieken bracht ze atleten zo sierlijk mogelijk in beeld.

Ook al was er dan geen hoogblonde Ariër die de meeste medailles won, de Spelen waren in andere opzichten wel degelijk een succes voor de nazi’s. Op sportief vlak verlegde het toernooi grenzen. Nooit eerder deden zo veel sporters mee aan de Olympische Spelen en waren er zo veel onderdelen. Duitsland haalde, gelukkig voor Hitler, de meeste medailles, wat vooral te danken was aan gigantische investeringen in de sport.

Er vond ook een grootscheepse renovatie van Berlijn plaats, met als paradepaardjes het Olympia Stadion en het zwemstadion. Zo leverden de Spelen veel positieve publiciteit op en kwamen er meer dan drie miljoen bezoekers. De economie van Duitsland profiteerde van de Spelen vanwege de vele bouwprojecten en de inbreng van valuta van de buitenlandse gasten.

Hitler had zo handig gebruikgemaakt van een internationaal volksfeest om op zijn manier de superioriteit van de nazi-ideologie wereldwijd te tonen. Tien jaar later, en een wereldoorlog verder, was daar niets meer van over.

Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance Journalisten.