Echt nep: het olympisch vuur is een traditie van duizenden jaren oud

Oktober is de Maand van de Geschiedenis met als thema Echt Nep. We kijken of het olympisch vuur duizenden jaren geleden al werd gebruikt in Olympia.

Fritz Schilgen in 1936 arriveert  als laatste loper in het Olympisch Stadion in Berlijn. Foto via Wikicommons

De symboliek van vuur is erg populair in de olympische beweging. In 1896 waren de eerste moderne Spelen in Athene, onder meer met fakkeltochten door de stad. In 1912 stonden er vuurkorven op de twee torens van het Olympisch Stadion in Stockholm. In 1919 vierde het Internationaal Olympisch Comité zijn 25-jarige bestaan met een fakkeltocht in Lausanne. IOC-voorzitter Pierre de Coubertin zei tijdens de olympische slotceremonie van Parijs 1924: “Moge de Olympische fakkel zijn tocht door de tijden vervolgen voor het welzijn eener mensheid die steeds moediger en reiner wordt. Zoo zij het!”

Stadionarchitect Jan Wils gaf de traditie van het vuur een nieuwe dimensie door speciaal hiervoor een korf te bouwen op de Marathontoren op het plein voor het Olympisch Stadion. Op 26 april 1926 sprak hij hierover voor de eerste keer in Het Vaderland: “Ik stel me daarvan veel voor. Het wordt een heele ijle toren. Er boven komt een groote schaal, waarin overdag een rookpluim kan opstijgen en ’s avonds een vuurzuil.” Tijdens de openingsceremonie van 28 juli 1928 kringelde er inderdaad rook uit de toren om na zonsondergang te veranderen in vuur.

Duitse propaganda

Het IOC was vooraf niet op de hoogte gesteld van deze innovatie, maar was wel zo gecharmeerd dat die in 1932 officieel werd toegevoegd aan de openingsceremonie in Los Angeles. Er was wel een groot verschil met de huidige traditie, want zowel in Amsterdam als in de Verenigde Staten werd het vuur in het stadion zelf ontstoken, zónder fakkeltocht vanuit Olympia hieraan vooraf. Dat zou ook onmogelijk zijn geweest, want de Nederlandse organisatie had niet de capaciteit om een tocht van duizenden kilometers lang te organiseren door verschillende landen over slechte wegen, als die er überhaupt al lagen. Hetzelfde gold voor de Amerikanen, die dan ook nog eens een oceaan hadden moeten oversteken.

Het waren dan ook de Duitsers, die de fakkeltocht vanuit Olympia toevoegden aan de traditie, omdat zij wél de wil en middelen hadden om dit logistieke probleem tot een goed einde te brengen. Met Duits geld werd Olympia en omgeving opgelapt, zodat de fakkelloop daar kon starten als een politieke propagandastunt van exact 3.187 kilometer lang – de afstand tussen Olympia en het Olympisch Stadion in Berlijn. “Ze moeten menschen uit vele landen tezamen brengen en in hen het bewustzijn van de gemeenschappelijke Olympische idealen versterken,” zo zei het Duits Olympisch Comité.

Op 20 juli 1936 werd zo in Olympia voor de eerste keer het vuur ontstoken met weerkaatsend zonlicht in spiegels, precies zoals de Griekse archeoloog Alexander Philadelpheus had bedacht. “Van Apollo zelf, de god van het licht.”

Gratis geschiedenis

Die plechtigheid in Olympia en de verwijzing naar Apollo legden een historische link met de oude Grieken, ook al werd er tijdens de oude Olympische Spelen nooit gebruik gemaakt van het olympisch vuur. En het werkt nog steeds, want ook in onze tijd zijn er mensen die denken dat de olympische traditie van de fakkeltocht teruggaat tot de oude Grieken, waar die nog niets eens een eeuw oud is. Het olympisch vuur kreeg er van de Duitsers als geboortegeschenk duizenden jaren gratis geschiedenis bij.

De estafettetocht van 1936 was daarmee één grote propagandastunt voor de nazi’s. Niet iedereen wilde meewerken, zodat er op verschillende plekken langs de route gevechten uitbraken met antifascisten – in ieder geval in Griekenland en Tsjecho-Slowakijë.

Het dieptepunt werd bereikt toen het vuur in Wenen arriveerde en tientallen nationaalsocialisten vernielingen aanrichtten tijdens een pogrom in een Joodse wijk van deze stad. Deze rellen werden vanuit Berlijn geregisseerd in een poging om Oostenrijk politiek te destabiliseren, waarmee het klimaat werd geschapen voor de gewenste Anschluss – een strategie die in 1938 inderdaad succesvol werd afgerond door Berlijn. De diplomatieke spanningen tussen Oostenrijk en Duitsland liepen na deze fakkeltocht daarom hoog op – geheel in tegenstelling tot de beloofde vrede en eenheid.

Philadelpheus betreurde al snel zijn bijdrage aan de plechtigheid van 1936 in Olympia, ondanks een diploma van Hitler. Nadat in 1939 de oorlog was uitgebroken, constateerde hij bitter dat het mooie idee van olympische verbroedering wel heel kort had geduurd.