Tijden veranderen: het Olympisch Stadion van 1928 is niet meer het Olympisch Stadion van 2022

Het Olympisch Stadion wordt al bijna honderd jaar aangepast aan de nieuwe eisen van de tijd. De huidige verplaatsing van het beeld van de Olympische Groet past geheel binnen die traditie.

Het Olympisch Stadion in 1928 

De omgeving rond het Olympisch Stadion staat bekend als de Stadionbuurt. Die naam verwijst alleen wel naar de voorganger van dit stadion, het Nederlandsch Sportpark uit 1914, net als bij het Stadionplein. In meer dan honderd jaar is deze omgeving keer op keer veranderd om te voldoen aan de nieuwe eisen van de tijd. Nieuwe gebouwen verrezen, oude gebouwen verdwenen, nieuwe standbeelden verrezen, oude standbeelden werden verplaatst.

Het beeld van de Olympische Groet stond al ingetekend op de eerste schets van architect Jan Wils in 1925, als eerbetoon aan sportpionier baron Frits van Tuyll van Serooskerken, aanvankelijk nog zonder een idee hoe dat eruit moest zien. Het werd uiteindelijk een gespierde atleet met een gestrekte rechterarm, in die tijd bekend als de olympische groet. Op 17 mei 1928 was de onthulling, op de dag dat het Olympisch Stadion officieel in gebruik werd genomen. Het stond aanvankelijk aan de linkerkant op het plein, om later te worden verplaatst naar rechts. De huidige verhuizing was dus niet de eerste voor dit beeld. Sterker, het Olympisch Stadion en zijn directe omgeving uit 1928 lijken amper meer op het origineel. Alleen het stadion zelf staat nog op zijn oude plek, maar wel in een andere vorm.

Uitbreiding en inkrimping

Het stadion van 1928 werd al binnen tien jaar uitgebreid met een tweede ring, omdat Feyenoord in Rotterdam de Kuip in gebruik nam. Die was aanzienlijk groter dan het oorspronkelijke Olympisch Stadion, waarna snel die uitbreiding volgde. Deze situatie bleef bestaan tot de renovatie eind vorige eeuw nadat Ajax de huidige Johan Cruijff Arena in gebruik had genomen. De noodzaak voor zo’n groot stadion in Amsterdam-Zuid was daarmee verdwenen. De uitbreiding en inkrimping van het Olympisch Stadion waren dus het directe gevolg van de nieuwe eisen van de tijd: eerst als reactie op het ambitieuze Rotterdam van de jaren dertig en daarna de bouw van een veel groter stadion in de stad eind jaren 90.

Ook het directe gebied rondom het stadion veranderde. In 1979 was aan de voorzijde de onthulling van een standbeeld van Ek van Zanten, waarin iedereen Johan Cruijff herkent, behalve de maker zelf. Inmiddels staat dit aan de rechterzijde van het stadion, ter hoogte van het kantoor van de Johan Cruyff Foundation en het Cruyff Court. Het vormt sindsdien een veel logischer geheel met zijn directe omgeving, waarin het wemelt van de nalatenschap van Cruijff. Na de dood van Cruijff was dit beeld een van de plekken waar de rouwende supporters zich verzamelden. De verplaatsing zorgde daarmee voor een nieuwe en betere invulling in het stadiongebied.

Onthulling van het beeld van Johan Cruijff. Foto via het Nationaal Archief

Beeld van Prometheus

In 1947 was de onthulling van het beeld van Prometheus ter nagedachtenis aan de omgekomen sporters in Nederland in oorlogstijd. Dat stond toentertijd bovenop de zuidtribune, maar dreigde te verdwijnen na de renovatie. Na een publieksactie verhuisde het naar beneden naar het plein, aan de linkerzijde, waar sinds 2005 elk jaar op 4 mei de Nationale Sportherdenking plaatsvindt. Net als bij het beeld van Cruijff heeft dit oorlogsmonument dus ná zijn verhuizing een veel betere plek gevonden, waar het de functie heeft gekregen als nationaal oorlogsmonument van de Nederlandse sport.

Het is ook niet zo gek dat het Olympisch Stadion en zijn omgeving blijven veranderen, want het is geen museumstuk, losgekoppeld van het dagelijks leven. Daarmee past de huidige discussie over het beeld van de Olympische Groet meteen in zijn tijd, waarin nieuwe visies ontstaan over de maatschappelijke functie van monumenten, standbeelden en geschiedschrijving. We zijn momenteel getuige van twee botsende visies van het Olympisch Stadion en het Cuypersgenootschap.

Volgens het Olympisch Stadion is er een breed gedragen conclusie, dat de olympische groet rechtstreeks is terug te leiden tot het fascisme uit de vorige eeuw. Zo breed gedragen is die visie alleen niet, ook al werd die groet inderdaad vanuit het Italië van Mussolini geëxporteerd, vanaf 1933 in nazi-Duitsland als de Hitlergroet. Er zijn echter ook meldingen van deze groet vanuit de socialistische beweging, zoals in België in 1925 bij een socialistisch sportfeest en vier jaar later bij de Nederlandsche Arbeiders Sportbond, inclusief leden van de Arbeiders Jeugd Centrale.

En zelfs ná de oorlog werd de olympische groet nog gebruikt, nota bene in het Olympisch Stadion zelf bij de onthulling van het beeld van Prometheus op 22 juni 1947, het oorlogsmonument! ‘Voorafgegaan door vaandeldragers met kleurige doeken van turnverenigingen uit alle delen van het land kwam een lange rij turners en turnsters,’ aldus Het Parool, ‘die zich onder gespannen stilte op het veld opstelden en met een imposante massa-demonstratie het programma openden.’ Deze turners strekten hun rechterarm terwijl prins Bernhard de rood-wit-blauwe vlag van het beeld verwijderde. Voor de zekerheid had NOC-voorzitter Charles Pahud de Mortanges vooraf persoonlijke instructies op papier gezet hoe dat precies moest: ‘Rechterarm zijwaarts omhoog en omlaag brengen.’ En Pahud de Mortanges kunnen we zeker niet beschuldigen van nazisympathieën, want in de oorlog vocht hij zich met de Prinses Irenebrigade terug naar Nederland. Zijn enige zoon werd vermoord door de nazi´s.

Het beeld van Prometheus

De historische onderbouwing van het Olympisch Stadion rammelt dus, maar dat geldt ook voor het Cuypersgenootschap. “Wij hebben het beeld het liefst op de plek waar het hoort,” zei een woordvoerder op 19 januari dit jaar tegen AT5. “Het is in feite ontstaan nog voordat Hitler Duitsland binnenviel. Het heeft niks met fascisme te maken. Cultuurhistorisch ga je een beeld verwijderen dat niet in de weg staat en het is onderdeel van het rijksmonument.”

Dit genootschap negeert daarmee dat het Olympisch Stadion zich al bijna een eeuw aanpast aan nieuwe omstandigheden. De historische onderbouwing van de verplaatsing is weliswaar matig, maar dat neemt niet weg dat er in de maatschappij nieuwe denkbeelden zijn ontstaan over dit beeld. De omstandigheden zijn simpelweg veranderd, net als bij het oorlogsmonument eind vorige eeuw.

Toch kan de nieuwe locatie ervoor zorgen dat het beeld van de Olympische Groet een betere functie krijgt, net als bij het beeld van Prometheus en het beeld van Johan Cruijff. Het moet dan wel worden opgenomen in de rondleidingen met een duidelijk historisch verhaal over de banden tussen de olympische beweging en het nationaalsocialisme, zoals in 1936 in Berlijn. Het Stadiongebied is tenslotte géén museumstuk dat zich los kan maken van onze tijd. Het verandert en zal altijd blijven veranderen.