Het Tata Steel Chess Tournament is het toernooi met het oudste sportsponsorship in Nederland
Het Tata Steel Chess Tournament is een schaakevenement met een enorm prestige en een bijzondere geschiedenis. Het is zelfs het oudste sportsponsorship in Nederland.
Dinara Saduakassova in 2020 tegen Rauf Mamedov, foto Vysotsky via Wikimedia Commons, CC BY-SA 4.0
Door Jan de Leeuw
In 1935 werd Max Euwe wereldkampioen schaken in Amsterdam. Hij versloeg de regerend wereldkampioen, de Rus Aleksandr Aljechin. Euwe was de eerste Nederlandse wereldkampioen en tot nu toe ook de enige. In Nederland was er een euforische stemming rond Euwe en het schaken (Van de Vooren 2017). De belangstelling en het enthousiasme voor het schaken speelden ook een rol bij het initiatief om te starten met het Hoogovens Schaaktoernooi in 1938.
Het eerste jaar had het Hoogovens Toernooi een regionale bezetting, maar het jaar erop speelden al nationale schaaktoppers mee. Tijdens de oorlog vond het toernooi doorgang, behalve in 1945. Direct na de oorlog werd het deelnemersveld internationaal en met ingang van 1953 was er ook een vrouwengroep.
Vanaf 1960 doen topschakers uit de Sovjetunie mee in de hoofdgroep. In de eerste decennia na de tweede wereldoorlog was de leider van de communistische wereld met afstand het sterkste schaakland. In de jaren zeventig maakte het toernooi een moeilijke tijd door en hing het voortbestaan aan een zijden draadje. Er was een oliecrisis en de economie raakte in een recessie. Het bedrijf moest veel medewerkers ontslaan.
Jubileum in 2018
De beroemde Polgár-zusjes, waaronder wonderkind Judith die ooit in de top-10 van de Fide-ranglijst stond, namen in 1990 deel aan het toernooi. Dat zorgde voor heel veel publiciteit. In 2018 beleefde het toernooi zijn tachtigjarige jubileum. In het laatste kwart van de vorige eeuw groeide het toernooi uit tot een van de meest tot de verbeelding sprekende schaaktoernooien ter wereld. Andere grote internationale toernooien, zoals Hastings, Linares en Interpolis, verdwenen na verloop van tijd.
Vanaf de jaren zeventig kende het toernooi steevast een topbezetting met altijd een aantal top-tienspelers op de deelnemerslijst. Liefst negen wereldkampioenen wonnen het toernooi een of meer keer, waaronder Boris Spasski, Michael Tal, Anatoli Karpov, Viswanathan Anand, Vladimir Kramnik, Gari Kasparov en Veselin Topalov. Max Euwe won het toernooi vier keer en Magnus Carlsen, de huidige wereldkampioen, zes keer. Jan Timman, in 1993 de op één na sterkste speler ter wereld, won het toernooi twee keer.
Een toernooi met bijzondere tradities
Het toernooi combineert topsport en breedtesport. Voor duizenden schaakliefhebbers is de reis naar Wijk aan Zee elk jaar weer een soort pelgrimage. Men gaat er naar toe voor de sfeer, om de grootmeesters te wonderen en om zelf te spelen. Bij de amateurs zijn er competities voor specifieke doelgroepen, zoals journalisten, parlementariërs en studenten. Analyses van de wedstrijden van de schaaktoppers worden verzorgd door andere gerenommeerde schakers.
In de eerste jaren van het Hoogovens Toernooi boden gastgezinnen schakers onderdak in IJmuiden (Jongsma & Münninghoff 1998). Daar groeide vaak een band voor het leven. Vanaf 1944 mochten de gastgezinnen als dank voor hun gastvrijheid deelnemen aan de Bonte Avond. Er deden Nederlandse artiesten aan mee, zoals Ria Valk, Willy Alberti en André van Duin in 1969, maar soms ook schaakgrootmesters, zoals een jaar eerder Victor Kortsjnoj en oud-wereldkampioen Michael Tal. De Bonte Avond was na verloop van tijd zo populair dat er zich een zwarte markt voor kaartjes ontwikkelde. Een andere traditie was de afsluiting van het toernooi met een snertmaaltijd, een sobere maaltijd die paste na een hongerwinter en sindsdien zo is gebleven.
Tot in de jaren zeventig en tachtig had het toernooi voor de topschakers ook een sterke sociale betekenis. In januari afreizen naar Wijk aan Zee was zoiets als naar huis gaan. Het was coming home: thuiskomen. Het toernooi stond voor gastvrijheid, gezelligheid, vriendschap en gemeenschapszin.
Voor de hoofdgroepen van het toernooi werden deelnemers uit allerlei landen met verschillende achtergronden uitgenodigd. Ook politieke vluchtelingen vonden er hun schaak-thuis, zoals de Russen Genna Sosonko en Victor Kortsjnoi. De laatste dook in 1976 onder na het IBM-toernooi, in eerste instantie bij Ineke Bakker, betrokkene bij het Hoogovens Toernooi en secretaris-generaal van de FIDE (Jongsma & Münninghoff 1998). Dat gaf strubbelingen met de Russische Schaakfederatie, waar het toernooi mee moest dealen voor het uitnodigen van Russische topschakers. Tijdens politieke crises (inval Hongarije 1956, Suez-crisis 1956, Cubacrisis 1961, et cetera.) waren er tevens problemen met het uitnodigingsbeleid, maar die werden meestal diplomatiek opgelost.
Versterking van de Nederlandse schaakwereld
Het Tata Steel Chess Tournament heeft de Nederlandse schaakwereld versterkt. Toen in 1935 het eerste Hoogovens schaaktoernooi plaatsvond, kende Nederland al een eeuwenlange schaaktraditie (Huygens ING 2018). Al in de achttiende eeuw was schaken in Nederland algemeen bekend. Grote schaakspelers, zoals François-André Philidor en Elias Stein, bezochten ons land. In 1803 werd de eerste schaakclub in Nederland opgericht: het Haagsche Schaakgenootschap. Het is de oudste sportvereniging in Nederland waarvan documentatie bestaat. In de negentiende eeuw werden meer schaakclubs opgericht, zoals Philidor in Amsterdam, DD (Discendo Discimus) in Den Haag en SMB (Strijdt met Beleid) in Nijmegen (Scholten 1999). In enkele gevallen speelden de clubs ook onderlinge wedstrijden.
De Nederlandse Schaakbond zag het licht in 1873. Buiten de Nederlandse Schaakbond waren er andere schaakverbanden, zoals rooms-katholieke en protestants-christelijke schaakverenigingen, de Rooms-Katholieke Schaakbond, de Arbeiders Schaakbond Holland (tussen 1935 en 1937) en schaakclubs van kantoorbedienden. In 1919 organiseerde de schaakbond voor het eerst een toernooi met als inzet het kampioenschap van Nederland. Winnaar was Max Marchand.
Het wereldkampioenschap van Max Euwe in 1935 gaf het Nederlandse schaken een enorme boost. Schaakclubs schoten als paddenstoelen uit de grond. Het positieve sentiment speelde ook een rol bij twee initiatieven voor de organisatie van schaaktoernooien in 1938: het Hoogovens schaaktoernooi en het AVRO-schaaktoernooi. Wat betreft Hoogovens: dat zou een traditie inleiden van meer dan tachtig jaar, slecht eenmaal onderbroken: in 1945 tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het AVRO-schaaktoernooi in 1938 was eenmalig. Maar het geldt algemeen als het sterkst bezette toernooi uit de geschiedenis van het schaken. Er werd deelgenomen door de allersterkste spelers uit die tijd waaronder de oud-wereldkampioenen Max Euwe en José-Raúl Capablanca, de regerend wereldkampioen Alexandr Aljechin en Michail Botvinnik, de latere wereldkampioen. Het AVRO-schaaktoernooi werd gehouden in tien verschillende steden in Nederland: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Leiden, Groningen, Arnhem, Zwolle, Haarlem en Breda. In 1973 organiseerde de AVRO een herdenkingstoernooi.
Jan de Leeuw is opleider, auteur en adviseur.
Verder lezen:
- Jongsma & A. Münninghoff (1998), 1938-1998, 60 jaar Hoogovens Schaaktoernooi, New In Chess/Hoogovens, Wijk aan Zee.
- Kunnen (2002), Schaken in stijl, SWOB De Kade, Zoetermeer.
- de Leeuw (2019), Tata Steel Chess Tournament. Een juweel in sportsponsoring, www.sponsorreport.nl, 7 januari.
- de Leeuw (2019), Tata Steel Chess Tournament: verbinding van sport en cultuur, SponsorReport, Arko Sports Media, Nieuwegein, 19 januari.
- van Oosterhout (2013), Top 100. De sportsponsors top 100 aller tijden, Arko Sports Media, Nieuwegein.
- Scholten (1999), “Het loopt ongenadiglijk mat”. Het schaakleven in Nederland in de negentiende eeuw. De sociaal-culturele achtergrond van het ontstaan van schaakverenigingen, H.J.G.M. Scholten, Bilthoven.
- van de Vooren (2017), Max Euwe 1935: de wereldtitel van schaker Max Euwe, www.sportgeschiedenis.nl, 14 december.