De Nederlandse sportpionier Toon Abspoel stond model voor een standbeeld in de dierentuin van Londen

In Londen staat een standbeeld van een man, die wordt aangevallen door een panter. Toon Abspoel stond begin vorige eeuw model voor het zeer gespierde lichaam.

Stealing the Cubs van Henri Teixeira de Mattos. Foto van Katie Chan via Wikicommons – gelicenseerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationaal 

Het is vandaag de honderdste sterfdag van Antoon – Toon – Abspoel, een vooraanstaande sportpionier van eind negentiende eeuw. Hij was geboren op 1 augustus 1856 in Utrecht in een bijzonder sportieve familie.

Vader Abraham (haha) verdiende zijn geld als gymnastiekmeester (zo heette dat toen nog) en schermleraar. Ook had hij een eigen zwemschool. In 1863 werd Abraham directeur van Tivoli, dat onder zijn leiding uitgroeide tot een belangrijk evenementengebouw in Utrecht – en nog steeds bestaat.

Mijn God! Dat is toch geen mens!

Centrum van de sport

Toon speelde een centrale rol in de beginjaren van de sport in de 19^e eeuw, inmiddels vanuit Amsterdam. Dat zien we alleen al aan zijn vriendenkring, met C.A. Dudok de Wit – alias De Sportminister – als zijn vaste maat.

In hetzelfde netwerk zaten de belangrijkste mensen van de toenmalige sportwereld. Kick Schröder was de beste Nederlandse voetballer en cricketer van die tijd en werd daarna een gevreesde hoofdredacteur van De Telegraaf. Baron Van Brienen van de Groote Lindt faciliteerde als eigenaar van Landgoed Clingendaal verschillende sporten. Jaap Eden was Nederlandse eerste internationale sportheld. Edo Bergsma was oprichter van de ANWB. Pim Mulier was pionier in alles. Rudolf Meurer stond aan de basis van de eerste internationale roeisuccessen van Nederland.

Om het af te maken stond Abspoel ook nog in direct contact met baron Van Tuyll van Serooskerken, de oprichter van het Nederlands Olympisch Comité. In 1898 was Van Tuyll het eerste Nederlandse lid van het IOC. En dan zorgde de baron er ook nog eens voor dat de Olympische Spelen van 1928 naar Amsterdam gingen.

Kort gezegd: Abspoel wist wel wat er speelde.

Antoon Abspoel eind negentiende eeuw, foto via ‘Het boek der sporten’ van Jan Feith 

Krachtsport

Abspoel was zelf ook zeer actief in een groot aantal sporten, en stond zo onder meer aan de basis van krachtsporten als gewichtheffen en worstelen. Hij was één van de beste leerlingen van de wereldberoemde Eugen Sandow, de internationale grondlegger van het bodybuilden.

De Telegraaf schreef over Abspoel: ‘Hij was bekend om zijn zeer fraai spierenstelsel.’ Volgens Jan Feith – wéér zo’n belangrijke naam uit die begintijd van de sport – was hij was een krachtmens zonder weerga. ‘Hij bezat den tors van ’n klassieken worstelaar; de spierbobbels van ‘n krachtpatser; de psysieke kern van een Hercules!’

Een mooi voorbeeld van deze overrompelende spierbundel speelde zich in 1885 af. Abspoel was voor turnwedstrijden in Dresden, waar hij een geschikt tenue zocht. Hij stapte een winkel binnen, opende zijn jacquet en toonde zo zijn schouders en armen. Verschrikt stapte de winkeleigenaar naar achteren. “Mijn God!,” riep hij uit. “Dat is toch geen mens!”

Henri Teixeira de Mattos

Al die beschrijvingen maken nieuwsgierig: hoe zag Abspoel er dan uit? Er zijn wel wat foto’s, maar alleen van zijn hoofd en een deel van zijn bovenlichaam. Filmbeelden bestaan al helemaal niet, omdat hij vooral eind negentiende eeuw actief was. Jammer, want Abspoel maakte een enorme indruk op zijn tijdgenoten.

Precies honderd jaar na zijn dood blijkt dat zijn lichaam tóch is vastgelegd – driedimensionaal nog wel! Op 29 oktober 1925 verscheen Het Turnblad, waarin Karel Muller schreef over de dood van Abspoel. Muller had de overledene meer dan een halve eeuw van nabij meegemaakt, omdat hij zelf ook in de turnsport actief was geweest. En hoe: Muller is één de architecten van het Amsterdamse Turngebouw aan de Nieuwe Passeerdersstraat, dat nu in gebruik is als kantorencomplex.

Hij schreef dat Abspoel bevriend was met beeldhouwer Henri Teixeira de Mattos, ook uit Amsterdam. De kunstenaar maakte begin vorige eeuw een standbeeld van een zwarte man, die werd besprongen door een panter. Het werk Stealing the Cubs werd in 1906 geschonken aan de Zoological Society of London.

Henri Teixeira de Mattos met echtgenote Christina Domhoff  en dochter Henriette, via het Stadsarchief Amsterdam 

Ter voorbereiding bestudeerde Teixeira de Mattos dierlijke lichamen in dierentuinen, zoals in Artis en in Londen. Voor een studie naar het menselijke lichaam was het niet nodig om zijn werkplek te verlaten, schreef Muller, want daarvoor stelde Abspoel zich beschikbaar: ‘Voor den romp heeft Anton vrijwillig den bevrienden beeldhouwer als model gestaan.’ Het hoofd van het beeld is weer van iemand anders.

Het lichaam van Stealing the Cubs is dus het lichaam van Abspoel! Dit werk bevindt zich nu in de London Zoo – hier te zien op Google Maps.

De spierenbundel is duidelijk te zien, vooral als we dat vanuit verschillende posities bekijken. Dat wil niet zeggen dat het lichaam een exacte kopie is van Abspoel, want Teixeira de Mattos zal ongetwijfeld gebruik hebben gemaakt van zijn artistieke vrijheden. Toch oogt het zeer realistisch, waarbij we nu dus weten dat dit is gebaseerd op het lichaam van sportpionier Abspoel.

De achterkant van het standbeeld. Foto van Katie Chan via Wikicommons – gelicenseerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationaal 

#RepresentationisImportant

Dit beeld zorgde recent voor ophef, omdat het afgebeelde hoofd van een zwarte man is. Actrice Thandiwe Newton bezocht in 2017 de dierentuin in Londen en kwam dit toen tegen. Ze plaatste meteen een woedend bericht op – toen nog – Twitter: ‘In these times I wonder if this should be in a public space? It saddened me to see it #RepresentationisImportant Thoughts?´

Door de ogen van iemand uit de 21^e eeuw is het begrijpelijk dat deze context volkomen anders is dan van de maker begin vorige eeuw. Nu kan dat het startpunt zijn van een discussie over structurele vormen van machtsongelijkheid en eenzijdige representatie, waar Teixeira de Mattos vooral was geïnteresseerd in dierlijke figuren en het gespierde lichaam van zijn grote vriend Abspoel.

Als de dierentuin in Londen daarom ooit overweegt om Stealing the Cubs te verwijderen, moet het daarna zo snel mogelijk naar Nederland. Dan vervangen we het originele hoofd door dat van Abspoel, dat we met de foto’s van toen wel kunnen reconstrueren.

Op die manier hebben we dan een prachtig standbeeld van één van de grondleggers van de Nederlandse sport. Als vanzelfsprekend plaatsen we dat in de hoofdingang van het nog te realiseren Rijksmuseum van de Sport. In Londen zijn ze zo van een probleem af en wij hebben een uniek pronkstuk uit de prille begintijd van ons sporterfgoed.