Dankzij Elfstedenvoorzitter Henk Kroes spreekt elke Nederlander nu een woordje Fries
De Elfstedentocht van 4 januari 1997 is de enige, die door Henk Kroes werd aangekondigd. In zijn eentje zorgde hij ervoor dat het kaatsbegrip It Giet Oan werd opgenomen in de Nederlandse taal.
Henk Kroes verrijkte de Nederlandse taal met een Fries leenwoord. Foto uit de collectie van Beeld & Geluid via Europeana
Een Elfstedenbegrip dat niet snel wordt vergeten, is de quote van Elfstedenvoorzitter Henk Kroes in 1997 waarmee hij de Elfstedentocht aankondigde: “It giet oan!” Dat is opmerkelijk, omdat Friese leenwoorden amper doordringen tot het Nederlands.
Rolf H. Bremmer jr. vond het in 2012 zo’n treffend voorbeeld dat hij het in de titel gebruikte van een uitvoerig taalkundig onderzoeksverslag. Als bijzonder hoogleraar Fries en universitair hoofddocent Oud- en Middelengels aan de Universiteit Leiden hield hij hierover toen een voordracht.
Het Algemeen Nederlands Woordenboek vertaalt de quote van Kroes tot Het gaat door. ‘Oorspronkelijk afkomstig uit de kaatssport, waarmee aangegeven werd dat de wedstrijd begint. Vervolgens ook in andere toepassingen wanneer iets aanvangt of doorgaat, waarbij met een knipoog gerefereerd wordt aan de oorspronkelijke uitspraak. Vaak ook met een uitroepteken.’
It giet oan wordt gebruikt in het kaatsen als het spel gaat beginnen
Zoals hierboven al genoemd is dit Elfstedenbegrip overgenomen uit het kaatsen. Kroes heeft It giet oan niet zelf verzonnen, maar overgenomen uit deze sport – iets wat hij in 2007 al eens in Trouw had gezegd. “Toen ik voorzitter werd, heb ik het er met mijn vrouw Swaentsje over gehad welke woorden ik zou gebruiken als het zo ver was. Ik wilde bewust niet mijn voorganger nadoen. Het zijn toch aankondigingen met een soort eeuwigheidswaarde; die woorden kun je maar één keer gebruiken. It giet oan wordt gebruikt in het kaatsen als het spel gaat beginnen.”
Het helpt dan dat Kroes in het kaatsdorp Bozum woont, tussen Sneek en Leeuwarden, en zo het bestaan kent van It giet oan. Hij stapte daarmee in de voetsporen van zijn voorganger ir. Jan Sipkema, die in 1985 de eerste Elfstedentocht in 8070 dagen aankondigde met It sil heve – eveneens een kaatsbegrip.
Ook deze uitspraak kreeg vleugels, alhoewel It giet oan in onze tijd veel bekender is, onder meer door veelvuldig commercieel gebruik. Voor nog geen zeven euro kan je iets onzinnigs als de It giet oan herenboxershorts kopen. ‘Zitten heerlijk, perfecte pasvorm, zelfs zonder een Elfstedentocht.’ Maarten van der Weijden gebruikte de term in de zomer van 2018 een stuk serieuzer toen hij de Friese elf steden passeerde om geld op te halen voor kankeronderzoek.
Friese kaatstermen hebben een machtige broer nodig om buiten hun eigen speelveld te worden gehoord
Machtige broer
Zowel de verkoper van de herenonderbroeken als de zwemmer zal niet hebben geweten dat hij gebruik maakte van een kaatsbegrip. “Louter taalkundig gezien is dat een verrassende ontwikkeling,” schreef kaatshistoricus Pieter Breuker in 2018 in zijn verzamelwerk Lytse bal, grut spul. “Het is binnen de huidige taalmachtsverhoudingen Nederlands – Fries op zichzelf al bijzonder dat het dominante Nederlands een element uit het Fries overneemt.”
Het is dan nog opmerkelijker dat een begrip uit zo´n kleine en regionale sport als het kaatsen doordringt tot het dominante Nederlands. Breuker: “Het gaat niet meer om taalmachtsverhoudingen, maar om de enorme uitstraling van de Elfstedentocht. Friese kaatstermen hebben een machtige broer nodig om buiten hun eigen speelveld te worden gehoord.”
