De Elfstedentocht van 1954 was de eerste die op tv werd uitgezonden

Op 3 februari 1954 was de tiende Elfstedentocht. Jeen van den Berg was winnaar en werd daardoor meteen een bekende Fries.

Tijdens de Elfstedentocht van 1954 ging het helemaal mis op de laatste meters. De kopgroep met Jeen van den Berg arriveerde in Leeuwarden en maakte zich op voor de eindsprint. Terwijl de spanning snel opliep zwaaide er opeens een wedstrijdbegeleider naar de schaatsers.

“Wat wil die eigenlijk?”, dacht Van den Berg. “O, hij wijst naar de wal. Tjonge, nu zie ik het, er zal nog gekluund moeten worden!”

Via een noodbruggetje werden de zenuwachtige renners van het ijs gedwongen, die daardoor hun concentratie verloren. Struikelend en vallend beklommen ze de brug met veel stro op de treden. Jan Charisius struikelde twee keer, waarmee alle kansen voor de eindzege voor hem waren verloren – nota bene voor de beste sprinter van het stel.

Van den Berg stoof ondertussen naar een bord met de tekst ‘EINDE’ en vierde zijn zege. Althans, dat dacht hij, want iedereen schreeuwde dat hij moest doorrijden. “De schrik van mijn leven.” Toen hij iets verder als eerste de finish passeerde, had hij dan eindelijk gewonnen. Nieuwsgierig liep Van den Berg daarna terug naar het eerste bordje om te zien waarom hij daar bijna de eindzege had verspeeld. “Onder het woord ‘Einde’ stond met kleine letters ‘over 500 meter’.”

Televisie

Deze beelden werden nog niet rechtstreeks uitgezonden op de Nederlandse tv, want daarvoor bestond de techniek nog niet. Ze werden met vertraging uitgezonden – een primeur.

De opkomst van de televisie was een nieuwe stap in de dynamische relatie tussen de Elfstedentocht en de massamedia, zó dynamisch dat De Leeuwarder Courant in 1954 alweer verlangde naar die goede oude tijd: ‘Tja, die vroegere Elfstedentochten. Dat was nog een wat anders dan nu. Meer onder ons, niet zoveel toeloop – je kon ’t lekker overzien en als krantenman had je ’t rustiger dan nu. Want nú is de Friese Elfstedentocht een sportgebeuren geworden, dat de belangstelling heeft in alle hoeken der aarde; enige Bosjesmannen en Maori’s wellicht uitgezonderd.’

Voor deze productie werkten de VARA, de NCRV en de Wereldomroep eendrachtig samen om acht reportages te maken – dwars door de verzuiling heen. Dat gebeurde verder alleen maar bij een wedstrijd van het Nederlands elftal of een ramp van nationale proporties, zoals de Watersnoodramp een jaar eerder.

Nationaal wintertafereel

De kopgroep reed die dag alleen zo verschrikkelijk hard dat alle mediavertegenwoordigers in Leeuwarden volkomen verrast werden toen die zich opmaakten voor de eindsprint. ‘Er heerste een koortsachtige drukte bij de finish,’ aldus De Leeuwarder Courant. ‘Om half één ontstond een koortsachtige spanning in de Groene Weide. Elke minuut werd er tientallen keren op horloges gekeken. De journalisten, fotografen en filmers, die de kopgroep hadden gevolgd, kwamen binnenstormen met de laatste berichten. De tijd overrompelde iedereen. Het publiek, op de hoogte gebracht door de radio, verzamelde zich op de singels. Politie stond gereed. In de Groene Weide werden haastige happen naar binnen gewerkt. Eten tegen de klok. Die kerels rijden zo verschrikkelijk hard. De radiomensen werden actief en op de hoek van de Harlingersingel zwoegde een televisiestaf voor een directe uitzending van de finish.’

De Telegraaf was uiteindelijk zeer tevreden met het tv-verslag: ‘Een bekwaam stuk camerawerk; en prompt op tijd afgeleverd.’ En ook Het Parool had er een goede avond aan overgehouden: ‘De filmoperateurs hebben onder hoge druk moeten werken om de Elfstedentocht bijtijds in de Bussumse studio te hebben. Wat zij gemaakt hadden zag er goed uit, pittige wedstrijdfragmenten die nu en dan bewust waren opgenomen in een schilderachtig nationaal wintertafereel. Ook de nieuwskant had men in het oog gehouden (het kibbelpartijtje met de lastige toeschouwer), zodat men aan deze sportreportage een weldadig brok actuele TV-reportage had.’

Kwebbel-Jeen

Jeen van den Berg werd daarna de eerste Elfstedenwinnaar die opdook in tv-programma’s als nationale kwebbelkous. Twee dagen na zijn winst zat hij in de studio bij Frans Henrichs. ‘Een sympathieke, serieuze baas; en een prettig vlot vraaggesprek’, vond De Telegraaf.

De tv-recensent van De Volkskrant werd ter plekke verliefd: ‘Weinig vraaggesprekken voor de televisiecamera verlopen zo onbevangen als het praatje met Jeen van den Berg, de winnaar van de Elfstedentocht, die de AVRO gisteravond in de studio had uitgenodigd. Zijn hartelijke eenvoud verwierf in de huiskamer onmiddellijk dezelfde populariteit, waarmee Friesland hem thans omringt.’

Dankzij deze tv-exposure sprak iedereen over de Elfstedentocht, waarmee we de verzuchting in Friesland wel kunnen begrijpen dat die inmiddels een sportgebeuren was geworden, dat de belangstelling had in alle hoeken der aarde.