De oudste bewegende schaatsbeelden zijn van het Museumplein in 1889

In de winter van 1889 werden enkele fotoseries gemaakt van schaatsers op de ijsbaan achter het Rijksmuseum in Amsterdam. Met behulp van een digitale truc is hier bewegend beeld van gemaakt.

Achter het Rijksmuseum ligt elke winter een ijsbaan, op dezelfde plek waar al meer dan 130 jaar geleden voor de eerste keer werd geschaatst. Op deze plek zijn enkele opmerkelijke fotoseries gemaakt van schaatsers op het Amsterdamse ijs, gemaakt in 1888 en 1889.

Ze kwamen tot stand via een ingenieuze techniek: over het ijs werden draadjes gespannen die waren verbonden met enkele fotocamera’s op een rij. ‘Een aankomende schaatser die deze draadjes verbrak,’ zo schreef schaatshistoricus Marnix Koolhaas in 2003, ‘maakte op die manier zelf een fotoserie waarop zijn bewegingen met minimale tijdsintervallen werden vastgelegd.’

Het werd momentphotografie genoemd, een soort voorloper van de film. Als de verschillende foto’s versneld in de goede volgorde werden vertoond, ontstaat er tenslotte een filmisch effect van beweging.

Met behulp van een simpele digitale techniek heb ik die losse foto’s nu verwerkt in een gif-bestand, om zo de beweging zichtbaar te maken die de schaatsers in 1889 maakten – bijna 130 jaar geleden! Het levert bewegende beelden op die ouder zijn dan de oudste Nederlandse filmbeelden die we tot nu toe kennen, uit 1898 van de inhuldiging van koningin Wilhelmina.

Het betreft drie gif-bestanden uit verschillende bronnen. Ze werden allemaal gemaakt op de ijsbaan achter het Rijksmuseum. Op de opname boven dit artikel kunnen we het museum ook heel duidelijk zien. Volgens Koolhaas is dit een opname van Klaas Pander, een belangrijke wedstrijdschaatser uit Haarlem eind negentiende eeuw. De foto’s zijn afkomstig uit het boek Wintertijd van Pim Mulier uit 1893.

De tweede opname komt uit het jubileumboek over vijftig jaar De Amsterdamsche IJsclub, gemaakt in 1914. Deze ijsclub was een halve eeuw verantwoordelijk voor de ijsbaan achter het Rijksmuseum, van 1887 tot eind jaren 30 van de vorige eeuw.

Amsterdamsche IJsclub

De derde opname is een soort van tekenfilm, maar is ook gemaakt met behulp van momentphotografie. We zien hier de Amerikaanse schaatser Joe Donoghue, die in 1891 in Amsterdam de eerste wereldkampioen schaatsen werd, officieus weliswaar. Marnix Koolhaas heeft deze gevonden in het boek Skating van Charles Tebbutt uit 1892.

Koolhaas schreef hierover: ‘Een hoofdstuk over de techniek van het hardrijden wilde Tebbutt illustreren met actiefoto’s van Donoghue om diens veel geprezen techniek te kunnen analyseren. Voor de opnames werd de rijders gevraagd om in eigen stijl en met normale snelheid door de over de baan gespannen touwtjes te rijden. Omdat de slag van Donoghue zo’n acht meter lang bleek te zijn, werden de draadjes op een meter afstand van elkaar over het ijs gespannen. In twee series van vier foto’s (meer camera’s waren niet beschikbaar) kon zo een hele slag van Donoghue in acht foto’s vastgelegd worden. Een groot wit scherm achter de rijders zorgde voor voldoende lichtreflectie.’

De foto’s werden gebruikt om er tekeningen van te maken, zodat we nu een soort van tekenfilm zien.

Dankzij digitale techniek zijn we in 2016 in staat om de schaatsslag te zien van beroemde schaatsers uit 1889, nog van vóór de oprichting van de Internationale Schaatsunie. Met andere woorden: bewegend beeld uit de tijd dat er nog geen bewegend beeld was.