Het Elfstedenkruisje bestaat vandaag honderdelf jaar
Op 25 november 1909 legde de Vereniging De Friesche Elf Steden vast dat schaatsers die de Elfstedentocht voltooien, beloond worden met het Elfstedenkruis. Precies 111 jaar later draagt de koning dat op zijn staatsieportret.
Ontwerptekening van het Elfstedenkruisje, uit de collectie van het Fries Scheepvaart Museum in Sneek
De schaatsers die de Elfstedentocht voltooien, krijgen het Elfstedenkruisje en dat is al zo sinds 1909. De eerste keer werd de trofee alleen nog niet door de organisatie zelf aangeboden, toen nog De Friesche IJsbond, zo werd in december 1908 bekend gemaakt: ‘De Nederlandsche Bond voor lichamelijke opvoeding heeft het plan opgevat, voor den aanstaanden winter een schaatsentocht over de 11 steden van Friesland uit te schrijven onder uitloving van eenige herinneringskruisen voor deelnemers en medailles voor snelste rijders.’
Pim Mulier
Het ontwerp was van Pim Mulier zelf, de toenmalige secretaris van de NBvLO en de man die met zijn tocht van 1890 de basis legde voor de Elfstedentocht. Het was niet het enige ontwerp, toont een opmerkelijke illustratie die Johannes Lolkama in zijn boek It sil heve plaatste. In totaal lagen er dertien inzendingen op de tafel van het bestuur van De Friesche IJsbond, waaruit die van Mulier dus werd gekozen. Aanvankelijk werd het alleen nog geen Elfstedenkruisje genoemd, maar een herinneringskruis.
Dat die onderscheiding inderdaad snel na de eerste Elfstedentocht van 1909 werd uitgereikt, meldde Het Rotterdamsch Nieuwsblad op 25 januari 1909. ‘Onze stadgenoot de heer Jan Roon, ontving heden zijn prijs, gewonnen in den elfstedentocht op schaatsen, gemaakt door Friesland op den 2 Jan. j.l.’
Elfstedenvereniging
Alleen die eerste tocht werd door de Friesche IJsbond georganiseerd, want daarna gebeurde dat door de Vereniging De Friesche Elf Steden. Op een vergadering op 25 november 1909 nam deze organisatie het oorspronkelijke idee van de Nederlandsche Bond voor Lichamelijke Opvoeding (NBvLO) over, aldus De Leeuwarder Courant. ‘Het plan bestaat aan elken deelnemer van een te houden tocht een herinneringskruis aan te bieden, voorts medailles beschikbaar te stellen voor de eerstaankomenden en, zoo mogelijk, een wisselprijs in te stellen. Het bestuur doet reeds moeite dergelijken prijs te krijgen.’
Vanaf dat moment bestaat het Elfstedenkruisje dus, as we know it. Niet meer van de NBvLO, zoals uitgereikt na de tocht van 1909, maar van de Elfstedenvereniging zelf, uitgereikt vanaf 1912, de eerste Elfstedentocht onder deze leiding.
Koninklijke Begeer
De productie van deze kruisjes lag bij Koninklijke Begeer, maar helaas is daarover veel kennis verloren gegaan, merkten Matthy van Klaveren en Kurt Cerstiaens in 2013 op in het tijdschrift Kouwe Drukte. ‘Antwoorden op de vragen over de oude kruisjes kwamen er bijna niet, omdat het bedrijf veelvuldig in andere handen is overgegaan en het papieren archief daarbij verloren ging.’
Het zou zelfs mogelijk zijn dat er ooit Elfstedenkruisjes zijn vervalst, maar volgens Van Klaveren is ook dat moeilijk te achterhalen. Er zijn weliswaar merkjes aangebracht, maar ook die kunnen worden nagemaakt, alhoewel daarvan geen concrete voorbeelden bestaan.
Koninklijke kruisjes
Tijdens het eeuwfeest van de Elfstedenvereniging in 2009 werd het predicaat Koninklijk uitgereikt, waarna het kruisje is verrijkt met een kroontje. Dit is alleen nog nooit uitgereikt, omdat er sindsdien tenslotte geen tocht meer is geweest.
Toch was het in 2013 te zien bij de inhuldiging van koning Willem-Alexander, waar hij het Elfstedenkruisje droeg. Dat was mogelijk, omdat enkele maanden eerder het Elfstedenkruis officieel was erkend als officiële Nederlandse onderscheiding, met als bepaling dat het direct achter het Vierdaagsekruis gedragen dient te worden. De volgorde van het dragen is namelijk strikt vastgelegd, want hoe dichter bij het hart, hoe belangrijker. Het Elfstedenkruis staat daarbij hoger in de rangorde dan buitenlandse onderscheidingen. Voor de koning zelf echter, zou hij eens gezegd hebben, is het kruisje in ieder geval heel erg waardevol, na het voltooien van zijn tocht in 1986. “Dit is het enige lintje dat ik zelf verdiend heb.”
Op 30 april 2013 was zo het kruisje te zien, waarop Elfstedenvoorzitter Wiebe Wieling vooraf had gehoopt. De onderscheiding was in goed gezelschap naast het ordelint en de borstster van de Militaire Willemsorde, de miniaturen van het Grootkruis in de Orde van de Nederlandse Leeuw, het onderscheidingsteken van de Johanniter Orde van Nederland, de Inhuldigingsmedaille ter ere van de troonswisseling van 1980 en de Huwelijksmedaille uit 2002. Daarnaast draagt de koning het Elfstedenkruisje op zijn staatsieportret.
In het Fries Scheepvaartmuseum in Sneek liggen de originele ontwerpen van het Elfstedenkruisje.