Nooit eerder werd er al in de herfst een Elfstedentocht afgelast

De Koninklijke Vereniging De Friesche Elf Steden heeft bepaald dat er de komende maanden geen Elfstedentocht komt, ook al zou het mogelijk zijn. Nooit eerder werd deze tocht zo vroeg in het seizoen al afgelast, zo blijkt uit ons overzicht. 

Er zijn inmiddels vijftien Elfstedentochten geschaatst en het is al bijna 24 jaar wachten op de zestiende editie. Sinds 1909 zijn er ook de nodige Elfstedentochten afgelast, soms vlak voor aanvang. Sportgeschiedenis maakte een overzicht.

Januari 1914

Op 26 januari 1914 schreef de Leeuwarder Courant: ‘Nu de dooi plotseling zoo sterk is ingevallen, zal de ijstoestand op vele plaatsen allicht een belangrijke wijziging hebben ondergaan.‘ De voorbereidingen voor een Elfstedentocht werden gestaakt. Die zou pas in 1917 weer komen.

Februari 1922

Op 8 februari was een nieuwe tocht nog in zicht. Een dag later werd de inschrijving geopend, alhoewel een datum nog niet bekend was gemaakt. Weer een dag erna was alle hoop voorbij, aldus de Leeuwarder Courant: ‘De elfstedentocht en –wedstrijd gaan niet door daar de meeste trajecten zeer slecht zijn of niet bebaand.’

Januari 1924

Op 8 januari was er weer hoop in Friesland met het bericht dat ‘de Friesche Elfstedenvereeniging voorbereidende maatregelen treft voor een elfstedentocht en wedstrijd.’ De inschrijvingen werden geopend voor een nog onbekende datum. ‘Vóór Zaterdag zal in ieder geval de tocht niet gehouden worden, maar of het Zaterdag zal geschieden, dan wel op een der dagen van de volgende week, zal nog nader beslist worden.’

Nadat de tocht van 1922 eerst op zaterdag 12 januari was bepaald, werd deze door de invallende dooi naar de dinsdag uitgesteld. Ook dat ging niet door. Pas in 1929 werd de volgende Elfstedentocht gereden.

December 1938

Op 17 december 1938 droomde de Leeuwarder Courant hardop over een volgende tocht. Slechts twee dagen later bleek het koud genoeg te zijn om er serieus over na te denken. ‘Indien het vriezende weer aanhoudt’, schreef het dagblad op 20 december, ‘zal de traditionele Elfstedentocht zeer waarschijnlijk op Zaterdag 24 December a.s. worden gehouden.’ Een dag later werd dit opnieuw bevestigd door het bestuur van de Elfstedenvereniging.

Een dag later hadden zich honderd toerrijders aangemeld, maar die werden allemaal teleurgesteld. Ook de VARA vond het jammer, want die zou rechtstreeks verslag gaan doen voor de Nederlandse radio, maar ook dat ging niet door. Er was echter nog geen sprake van definitief uitstel, want 29 december was als nieuwe datum aangewezen. Tot vreugde van de AVRO waarschijnlijk, want dan mochten zij zorgen voor het radioverslag. Ook omroep ‘Phoni’ had zich gemeld, die zich richtte op de Nederlanders in de koloniën.

En toen brak er een heel merkwaardig conflict uit tussen Friesland en Den Haag. Door de vele sneeuw moest de ijsbanen worden geveegd, maar daarvoor was door recente bezuinigingen van de overheid geen geld meer. Zelfs koningin Wilhelmina schonk geld om de banen schoon te maken, maar het hielp allemaal niets: de tocht werd afgelast. Er werden zelfs nog vragen over gesteld in de Eerste Kamer, maar tevergeefs. ‘Het was financieel onverantwoord in deze tijd.’

Januari 1940

‘Elfstedentocht afgelast! Uitstel behoeft geen afstel te beteekenen.’ Deze kop in de Leeuwarder Courant van 15 januari 1940 was correct, weten we met terugwerkende kracht. Op dat moment ging de tocht niet door nadat de wind opeens was gedraaid en de dooi was ingevallen. ‘Leeuwarden had den kater al te pakken, vóór het feest er nog geweest was!’ Op 30 januari werd de tocht alsnog gereden.

1946 en 1947

Voordat de Elfstedentocht van 1947 werd gereden, was die al enkele keren afgelast. Op 24 december 1946 kondigde de Leeuwarder Courant een tocht aan voor 28 december. Die ging niet door wegens dooi, maar een nieuwe datum diende zich alweer snel aan: 9 januari. Vanwege wakvorming werd ook deze afgelast.

Op 5 februari schreef de krant: ‘Het begint zo langzamerhand toch te lijken op het spelletje “hij komt wel – hij komt niet”. Opnieuw was de tocht namelijk aangekondigd, maar wederom tevergeefs. Uiteindelijk was het op 8 februari dan toch mogelijk de Elfstedentocht te rijden.

Februari 1950

Bij doorgaand vriezend weer, zo maakte de Elfstedenvereniging op 30 januari 1950 bekend, zal de tocht op zaterdag 4 februari worden gereden. Door harde wind belandde er echter heel veel zand op het ijs. ‘Het was op sommige plaatsen geen schande om te vallen’, aldus een medewerker van de Leeuwarder Courant. ‘Wij zeggen dat omdat we zelf ook over het ijs geduikeld zijn.’

Een dag later werd de stemming wat somberder, omdat de KNMI in de verte wat depressies had ontdekt, die de ijsvreugde konden bedreigen. Sneeuwval zou wel goed zijn tegen de zandverplaatsingen, maar tegelijkertijd nieuwe problemen veroorzaken. ‘Bestuur wil wel’, concludeerde de Leeuwarder Courant, ‘als Koning Thialf nu maar meewerkt.’ Maar helaas trok de winter zich terug, zodat ook deze tocht moest worden afgelast.

30 december 1961

Eén van de grootste decepties uit de geschiedenis van de Elfstedentocht speelde zich af op 30 december 1961. De avond voordat de tocht gereden zou worden, sloeg het weer opeens om. De mensen stonden nog in de rij om zich in te schrijven toen het mis ging.

De Leeuwarder Courant stond erbij en keek er naar: ‘Zelden werd het Elfsteden-vuur op zo snelle trieste en dramatische wijze uitgeblust als op deze gedenkwaardige dag. Om even over zeven stonden de eersten al in de rij om zich aan te melden voor de tocht. De stemming was hoopvol en opgewekt. Om tien uur, toen de rij al was aangegroeid tot een duizend man, begon de eerste neerslag. Maar men was nog niet terneergeslagen. Later begon het te regenen. Het werd stil onder de honderden. Zou het nog kunnen doorgaan? Maar de hoop bleef nog hangen. Toen kwam om kwart over twaalf de officiële mededeling: “De Elfstedentocht is afgelast!”’

En zo bleven ondernemers achter met honderden liters snert, 600 worstjes en 10.000 koppen koffie.

Begin januari 1963

Tijdens de Kerstdagen van 1962 werd gespeculeerd over een nieuwe Elfstedentocht. Het was wel jammer dat net tijdens die feestdagen de vorst tijdelijk afnam. En dat in de koudste winter van de vorige eeuw, alhoewel de Friezen dat toen natuurlijk nog niet konden weten.

Enkele dagen later lag er een harde sneeuwlaag op het ijs, zodat het daaronder ging broeien. Heel paradoxaal kon op dat moment alleen dooi de Elfstedentocht nog redden. Op 18 januari 1963 werd de meest legendarische tocht ooit gereden met Reinier Paping als winnaar.

Januari en februari 1979

In de eerste dagen van 1979 groeide de hoop op de eerste Elfstedentocht sinds 1963, maar aan deze winter kwam tijdelijk een einde. Op 8 januari sloeg de dooi toe en werden de sluizen geopend. En stromend water is funest voor het ijs, net als varende schepen. Half januari kwam de tocht opnieuw in beeld. Nog enkele weken leek er inderdaad één te worden ingeschreven, maar het was allemaal ijdele hoop.

Januari 1982

Op 14 januari 1982 schreef de Leeuwarder Courant trots dat bij de komende Elfstedentocht koninklijk bezoek was te verwachten. Slechts één dag later was alles veranderd, omdat in die korte tijd de toestand van het ijs te slecht was geworden voor de duizenden schaatsers en toeschouwers. Ook waren de weersvoorspellingen niet goed genoeg om te rijden. De reacties waren voorspelbaar: “Een kater. Echt diep teleurgesteld.”

Sportjournalist Theo Koomen kreeg bijna ruzie met het Elfstedenbestuur toen hij voorstelde om alleen de wedstrijd te houden, en de toertocht te schrappen. “Dat gaat in tegen de Friese tradities”, luidde het antwoord. Koomen: “Het gaat er toch alleen maar om, wie de winnaar wordt?”

De Bondsspaarbanken in Friesland reageerden alert op het slechte nieuws. ‘De kans op een Elfstedentocht schatten wij op 11% En die geven wij u ook!’

20 januari 1985

Begin januari 1985 herleefde de hoop toen de Dienst Stadsontwikkeling van Leeuwarden de eerste voorbereidingen nam. Door het plaatsen van een zogenaamd ‘gordijn’ moest de toevoer van warm water worden verhinderd. Voorzitter Jan Sipkema van de Elfstedenvereniging zei op 12 januari: “Als ik me voorzichtig uitdruk, dan zeg ik: de kans is half, half.”

Drie dagen later zakte een ijscontroleur door het ijs. Toch werd bekend dat een lid van het koningshuis naar Friesland zou komen als de tocht zou worden gereden. De NOS zei dat er aan de draaiboeken werd gewerkt, er werden 4.000 militairen in reserve gehouden, en de ziekenhuizen waren voorbereid op gewonde schaatsers. En wéér ging het mis en werd op 20 januari de tocht afgelast wegens dooi. Sipkema was duidelijk aangeslagen toen hij dit vertelde. Op 21 februari 1985 werd toch de Elfstedentocht gereden.

Februari 1986

Half februari 1986 werd een Elfstedentocht afgelast, omdat de weersvoorspellingen van luchtmachtmeteorologen te slecht waren. Die zeiden dat er dooi zou komen, waar weerkundig medewerker Hans de Jong en weerman Harry Otten juist vorst hadden aangekondigd. Helaas werd er alleen naar die luchtmachtmeteorologen geluisterd. Otten zei op 17 februari: “Verbaasd en vol ongeloof hoorde ik zaterdagavond dat het woensdag zou gaan dooien en een Elfstedentocht derhalve onmogelijk werd.” De Jong was meedogenloos: “De grootste meteo-blunder sinds jaren. Dit moet anders. Ik vind het vooral erg dat het Elfstedenbestuur het KNMI niet raadpleegt.”

Net als in 1985 kwam er later alsnog de felbegeerde tocht. Sinds dit jaar wordt er ook meer gebruik gemaakt van de kennis van andere meteorologen.

20 januari 1987

De enige keer dat er drie jaren achtereen een tocht is gereden, was in 1940, 1941 en 1942. Bijna was het ook gebeurd in 1985, 1986 en 1987. Op 12 januari begon de gekte alweer na enkele dagen vorst. Twee dagen later bevestigde Sipkema dat de drieklapper dichterbij kwam, “maar vooral in het noorden van de provincie zitten nog veel zwakke plekken.” De datum van 22 januari werd genoemd als mogelijk moment, maar deze werd afgelast.

“Het zou onvoldoende verantwoord zijn geweest om onder deze omstandigheden de tocht te houden”, zei Sipkema, die wees op de wisselende conditie van het ijs. Op 22 januari zelf bleek de situatie inderdaad te slecht om de tocht te schaatsen. “We zijn ontsnapt aan een verkeerd besluit”, zuchtte Sipkema opgelucht die dag.

Februari 1991

Op 11 februari 1991 kwamen de rayonhoofden bijeen, zodat de koorts weer snel kon oplopen. Vanwege een groot pak sneeuw in het westen en zuidwesten konden ze echter geen datum noemen, waarop een volgende toch gereden kon worden. Friesland leefde een week tussen hoop en vrees, waarna de winter was afgelopen.

Februari 1996

De lezers van de Leeuwarder Courant gokte op 13 januari 1986 dat er op 5 februari weer een Elfstedentocht zou komen. Aan het einde van de maand leken ze gelijk te krijgen: ‘Koning Winter weet van geen wijken. Voor het eerst in tien jaar begint het er serieus op te lijken dat hij het legioen op de smalle ijzers weer welgezind zal zijn.’

Nota bene op die vijfde februari, die door de Friezen was voorspeld, bleek dat deze tocht niet zou doorgaan. Het was gaan dooien, waardoor het ijs niet dik genoeg meer was om de zware last te dragen. De persconferentie die hiervoor was belegd, werd bezocht door een enorm aantal journalisten, die geen rekening hadden gehouden met het slechte nieuws. “Het spijt me verschrikkelijk”, zei Elfstedenvoorzitter Henk Kroes.

19 november 2020

Voor de eerste keer is een Elfstedentocht afgelast nog voordat er sprake is van winterse omstandigheden. Vanwege alle coronamaatregelen acht de Koninklijke Vereniging De Friesche Elf Steden het niet veilig genoeg om een tocht te organiseren.