Zelfs in Friesland is Elfstedenroem vergankelijk: de herontdekking van de beste schaatsvrouw van 1956 en 1963

Tijdens de Elfstedentocht van 1963 werden er in Franeker filmopnames gemaakt van een vrouwelijke deelnemer. Dit korte fragment zette onderzoekers op het spoor van een compleet vergeten schaatsverhaal. 

Op 15 januari is in het Fries Scheepvaart Museum in Sneek de Dag van de Elfstedentocht. Archieven en musea tonen dan collecties over het schaatserfgoed. Het Fries Film & Audio Archief presenteert als één van de vaste deelnemers filmbeelden over de Elfstedengeschiedenis. Vorig jaar nog doken er nieuwe bewegende beelden op van vrouwelijke Elfstedenschaatsers in de Tweede Wereldoorlog, vastgelegd door amateurfilmer Ruurd Rodenburg.

Namens dit filmarchief vond Syds Wiersma dit jaar wederom een opmerkelijk fragment over een vrouwelijke deelnemer, afkomstig uit een Polygoon-film over de Elfstedentocht van 1963. Hiervan werd een Engelstalige versie gemaakt voor de buitenlandse markt – ruim zestig jaar geleden al. We zien een toerrijdster in Franeker met haar stempelkaart, sterk en fit. Ze drinkt een kop thee of warme chocola. Het is op dat moment nog licht.

Er werd in die film helaas niet verteld wie deze vrouw was en hoe ver ze die dag was gekomen. Wiersma begon daarom een onderzoek, in samenwerking met Jessica Merkens, die in 2023 het boek Op eigen houtje publiceerde over vrouwen in de Elfstedentocht.

Ver binnen wedstrijdtijd aankomen, terwijl zij een half uur later dan de hardrijders was vertrokken

Als eerste werd gekeken of het ging om Stien Kaiser, Doetje Kooistra of Meike de Vlas. Tot nu toe waren zij de enige vrouwen van wie bekend was dat zij tot Franeker waren gekomen. Kaiser werd in die stad van het ijs gehaald vanwege de slechte weersomstandigheden. Kooistra strandde bij een geheime stempelpost in Wier, ontdekte Ron Couwenhoven vorig jaar.

De Vlas kwam iets verder tot in het buurtschap Vrouwbuurstermolen. “Er zou verder nauwelijks meer te schaatsen zijn,” zei ze in 2003. “Ik werd daar afgestempeld, en dat was het einde van mijn tocht.” Volgens deze informatie is zij daarmee de vrouw, die het verste is gekomen bij de zwaarste Elfstedentocht ooit.

Anny van Dijk – Bajema in 1963 in Franeker. Afbeeldingen via het Fries Film & Audio Archief 

Provinciale bekendheid

In de Polygoon-film is iemand anders vastgelegd, zodat er dus sprake is van een vierde vrouw in Franeker. Met gebruik van oude foto’s is nu herleid dat het om Anny van Dijk – Bajema gaat, afkomstig uit Hartwerd, nabij Bolsward. Haar familieleden, onder wie dochter Anke, hebben bevestigd dat hun moeder in 1963 inderdaad heeft meegedaan, samen met haar man Broer van Dijk. Zij herkennen haar ook op de filmbeelden.

Het is opmerkelijk dat dit in 1963 zelf niemand was opgevallen, omdat Van Dijk – Bajema toen al een provinciale bekendheid was. Ze had al met veel succes meegedaan aan de Elfstedentocht van 1956, wederom met haar echtgenoot. Om precies 16.15 uur passeerden ze gezamenlijk de finish in Leeuwarden, waarmee Van Dijk – Bajema de eerste vrouw was.

Ze was zelfs sneller dan een groot aantal wedstrijdrijders. Dit was zo sensationeel dat de duizenden toeschouwers in een enorm gejuich losbarstte toen het echtpaar bij de finish arriveerde. ‘Het was dan ook werkelijk fenomenaal,’ oordeelde De Friese Koerier. ‘Ver binnen wedstrijdtijd aankomen, terwijl zij een half uur later dan de hardrijders was vertrokken, dat was geloven wij nog niet eerder vertoond!’

Bartlehiem

Schaatsroem vergaat soms snel, zelfs in Friesland. Van Dijk – Bajema was in 1963 alweer helemaal vergeten toen ze zich met haar man opnieuw in Leeuwarden meldde als toerrijder. Op dat moment was ze moeder van vier kinderen met Gijsbertje, roepnaam Pep, als jongste, ruim acht maanden oud. Pep kreeg nog borstvoeding, maar toch ging Van Dijk – Bajema van start. “Ze was een geweldige schaatser,” vertelt dochter Anke. “Mijn vader trouwens ook.”

Op de Finkumervaart, onderweg naar Bartlehiem, werd de stuwing zo hevig dat de onderkleding rond haar borst nat werd en de moedermelk begon te bevriezen. “Het werd pijnlijk, koud en gevaarlijk. Ze moest van het ijs af.” Onder andere omstandigheden had ze zeker door kunnen rijden, zo hoorden de kinderen later in de schaatsverhalen.

Om half zes ’s middags kwam er een einde aan haar tocht bij aankomst in Bartlehiem. “Bij boer Siebenga op de hoek van de Aldtsjerkster Feart [Oudkerkstervaart, jRRT] werd ze warm ontvangen. Mijn vader wilde nog door naar Dokkum en hij had het kunnen halen, maar besloot uiteindelijk toch bij mijn moeder te blijven.”

In tegenstelling tot Kaiser, Kooistra en De Vlas werd Van Dijk – Bajema dus niet door de organisatie van het ijs gehaald. En dan was ze ook nog eens tot Bartlehiem gekomen, nét iets verder dan De Vlas. Daarmee is zij dus de vrouw, die in 1963 het verste is gekomen.

Op 15 januari wordt de complete film vertoond op de Dag van de Elfstedentocht, inclusief toelichting en extra informatie. Kaarten kopen kan hier.

Anny van Dijk-Bajema zelf is in 2003 overleden.