Een schuldige sporthal op de Veluwe, speciaal voor de Nederlandse SS
In het dorp Ellecom werd in 1942 een sporthal gebouwd door Joodse dwangarbeiders, voor de SS. Deel 1 van een maandelijkse serie over de sporen van de Tweede Wereldoorlog in de Nederlandse sportwereld, in samenwerking met Trouw.
Foto Pim van Tend via Wikicommons
In de jaren zeventig introduceerde Armando het begrip ‘schuldig landschap’. Daarmee bedoelde hij een lieflijk of fraai ogend landschap waar in het verleden vreselijke gebeurtenissen hebben plaatsgevonden – vaak in de Tweede Wereldoorlog. Ook de sport heeft zulke historisch beladen locaties. In het Gelderse dorpje Ellecom staat een sporthal die door de Duitse bezetter is aangelegd, onder vreselijke omstandigheden. Het gebouw is in het kader van de Open Monumentendagen dit weekeinde geopend voor publiek.
Ellecom is een buurdorp van Dieren. Wie er met de auto binnenrijdt uit de richting Arnhem ziet links de bossen van de Veluwezoom en rechts het prachtige Landgoed Avegoor. Vanaf de weg is de sporthal niet zichtbaar, want die ligt aan de achterkant van het landgoed. In deze prachtige omgeving denken we niet meteen aan een schuldig landschap. Totdat de plaatselijke geschiedenis duidelijk wordt.
Avegoor bestond al eeuwen voordat de Duitsers dit vorderden. Vanaf 1941 verrees er een compleet sportpark voor het opleidingskamp van de Nederlandse SS. Beruchte collaborerende sporters als atleet Tinus Osendarp en wielrenner Cor Wals maakten er gebruik van.
Voor de grondwerkzaamheden van de sporthal werden 139 Joodse dwangarbeiders ingezet, afkomstig uit Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. Zo werd Avegoor berucht als De Hel van Ellecom, want vanaf september 1942 moesten zij onder gruwelijke omstandigheden hun werk doen. Drie van de arbeiders kwamen daarbij om het leven; de rest werd na het werk alsnog afgevoerd naar de kampen. Uiteindelijk overleefden slechts 33 van deze 139 mannen de oorlog.
De officiële opening van de sporthal was op 12 april 1943 met Hanns Albin Rauter, de hoogste vertegenwoordiger van de SS in Nederland. De propagandistische waarde was groot, want de complete gelijkgeschakelde pers schreef over de ‘65 bij 25 meter metende en in fraaien Germaansch-nordischen stijl opgetrokken turn- en exercitiehal’.
In toespraken werd benadrukt welke rol sport speelde in de SS-ideologie: ‘Het aankweeken van een soldateske levenshouding, het vormen van weerbare mannen, van een weerbaar volk.’ Veel vooraanstaande nationaal-socialisten kwamen daarom langs, zoals NSB-leider Anton Mussert en Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart. De sporthal van Avegoor is daarmee de architectonische neerslag van het nationaal-socialistische gedachtengoed.
Ellecom heeft deze geschiedenis nooit verzwegen, integendeel. In 1999 werd de hal uitgeroepen tot gemeentelijk monument. Het is een van de heel weinige objecten met nationaal-socialistische architectuur in ons land met monumentenstatus. Elders in het dorp verwijzen twee andere monumenten naar de Joodse dwangarbeiders. “De donkere bladzijde uit de geschiedenis van het landgoed wordt op Avegoor niet verzwegen”, zegt Hoogeveen.
Verborgen landschap
Een van de onderdelen daarvan was de sporthal, die overigens in niets doet denken aan sport. Dat was een bewuste keuze van de Duitsers, benadrukt Henk Hoogeveen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. “Vele militaire gebouwen werden tijdens de oorlog gebouwd met het uiterlijk van een woonhuis of boerderij, vaak met dikke muren en erop geschilderde ramen, luiken en deuren.” Daarom oogt de sporthal als een boerderij, om het te verbergen voor de vijand. Wie niet beter weet, heeft het in 2019 nog steeds niet door.
Voor de grondwerkzaamheden van de sporthal werden 139 Joodse dwangarbeiders ingezet, afkomstig uit Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. Zo werd Avegoor berucht als De Hel van Ellecom, want vanaf september 1942 moesten zij onder gruwelijke omstandigheden hun werk doen. Drie van de arbeiders kwamen daarbij om het leven; de rest werd na het werk alsnog afgevoerd naar de kampen. Uiteindelijk overleefden slechts 33 van deze 139 mannen de oorlog.
De officiële opening van de sporthal was op 12 april 1943 met Hanns Albin Rauter, de hoogste vertegenwoordiger van de SS in Nederland. De propagandistische waarde was groot, want de complete gelijkgeschakelde pers schreef over de ‘65 bij 25 meter metende en in fraaien Germaansch-nordischen stijl opgetrokken turn- en exercitiehal’.
In toespraken werd benadrukt welke rol sport speelde in de SS-ideologie: ‘Het aankweeken van een soldateske levenshouding, het vormen van weerbare mannen, van een weerbaar volk.’ Veel vooraanstaande nationaal-socialisten kwamen daarom langs, zoals NSB-leider Anton Mussert en Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart. De sporthal van Avegoor is daarmee de architectonische neerslag van het nationaal-socialistische gedachtengoed.
Na de bevrijding kregen opgepakte collaborateurs de opdracht om het sportpark weer af te breken. “Een heleboel mannen op een rij die de stenen afbikten”, zag buurtbewoner Gerard Gulickx. “De sintelbaan had een stenen tribune die werd afgebroken door de NSB’ers.” Alleen de sporthal bleef staan, die inmiddels een functie heeft gehad als jeugdherberg, vakantiekamp en asielzoekerscentrum. Dorpsbewoners speelden er jarenlang zaalvoetbalwedstrijden. Na langdurige leegstand was het verval groot en werd de hal enkele jaren geleden gerenoveerd.
Ellecom heeft deze geschiedenis nooit verzwegen, integendeel. In 1999 werd de hal uitgeroepen tot gemeentelijk monument. Het is een van de heel weinige objecten met nationaal-socialistische architectuur in ons land met monumentenstatus. Elders in het dorp verwijzen twee andere monumenten naar de Joodse dwangarbeiders. “De donkere bladzijde uit de geschiedenis van het landgoed wordt op Avegoor niet verzwegen”, zegt Hoogeveen.
Waardeer dit artikel!
Dit artikel las je gratis. Vond je het de moeite waard? Dan kun je je waardering laten blijken door een kleine bijdrage te doen
