Het Olympisch Stadion en de nationale spektakelstukken over de Tweede Wereldoorlog

Op 31 augustus 1945 was er in het Olympisch Stadion een massaspel over oorlog en bevrijding, onder de artistieke leiding van Carel Briels. In het stadion werden zo nieuwe collectieve herinneringen gesmeed, als een centrale plek om de Tweede Wereldoorlog te herdenken.

Prinses Juliana en prins Bernhard in het Olympisch Stadion. Foto ingekleurd zonder nabewerking.

Door Dana van Beurden (Radboud Universiteit)

In 1946 werd Het Spel der Bevrijding opgevoerd ter herdenking van het recente oorlogsverleden. Dit openluchtspel was het vervolg op een spel van 31 augustus 1945, Het Drama der Bezetting, ook van de hand van Briels. Net zoals het jaar daarvoor werd het georganiseerd door het Comité Nederland Herdenkt 1940-1945. Het geld dat werd opgehaald met dit spel kwam ten goede van de Stichting 1940-1945.

In deze herdenking kort na de oorlog lag de nadruk op het verhaal van de oorlogsperiode als een van onderdrukking en verzet. Militairen en verzetslieden stonden in het middelpunt. Deze invulling van het herdenken van het recente oorlogsverleden sloot aan bij het streven naar eenheid na de oorlog. In 1946 ging de aandacht, als vervolg op Het Drama der Bezetting, daarnaast uit naar de bevrijding en naar de vroege periode van wederopbouw.

Het nationale evenement trok vijftigduizend bezoekers, waaronder het prinselijk paar met de prinsesjes Beatrix en Irene, diverse ministers, generaal Kruls en de bemanning van marinefregat Tromp. Aan het spel werkten meer dan vijfduizend personen uit alle lagen van de bevolking mee. Zij maakten het tot een spannend en bewogen tafereel. De rollen op het veld werden niet vertolkt door acteurs, maar door vertegenwoordigers uit de provincies in klederdracht en arbeiders uit verschillende bedrijfstakken in werkkleding.

Briels stond bekend om zijn organisatietalent en kreeg het in deze barre tijden zelfs voor elkaar dat de deelnemers vrij kregen voor de repetities. Naast de burgers namen ook het leger, de vloot en de luchtmacht deel aan het spel.

Een uitlijning van de Nederlandse kaart van witte stroken textiel op het veld van het stadion vormde het podium voor een indrukwekkend schouwspel waarin de oorlog en bevrijding op symbolische wijze werden uitgebeeld. Het decor was simpel maar doeltreffend met bijvoorbeeld steenkool in Limburg, als verwijzing naar de delvers van het zwarte goud, en een pierement in Amsterdam.

Over de luidsprekers klonk de stem van de schrijver van het stuk, A. den Doolaard, die in kleurrijke beschrijvingen toelichtte wat er op de grasmat gebeurde – van de inval van de Duitsers met bloed bedropen helmen tot de opmars van de verlossende legers en het feestelijke gewoel der bevrijde bevolking. Muziek en liederen versterkten de sfeer van wat er plaatsvond op de grasmat. Tijdens de vertoning cirkelden vliegtuigen boven het stadion.

Het bevrijdingsfeest, waarin iedere provincie op eigen stereotypische wijze deelnam, was in volle gang. In Friesland dansten ze de Skotse Trije, in Drenthe was er een aardappelestafette en in Overijssel voerden mensen uit Markelo een oogstdans op, terwijl in het zuiden de schuttersgilden en vendelaars het veld sierden.

Na de verbeelding van de vrijheid werd stilgestaan bij de gevallenen. Als symbool werd een grote tombe het veld opgedragen, waarna één minuut stilte werd gehouden. Een dijkwerker schreed langzaam naar de baar in het midden om een bos tulpen neer te leggen. De duizenden aanwezigen gingen staan en in de stilte vulde een vlucht duiven het stadion.

Hierna volgde speciale aandacht voor de wederopbouw, onder de leuze “Nederland zal herrijzen”, met de terugkeer naar toestanden van veiligheid en gezinsgeluk. Het was een Spel der Rekenschap. Wat had Nederland behaald in een jaar van wederopbouw?

De vroege periode van de wederopbouw werd symbolisch weergegeven door het herstellen van de ruïnes op het veld. Fabrieksschoorstenen werden opgericht en begonnen weer te roken. Een verkeerstoren op Schiphol werd opgebouwd, van waaruit de bemanning in uniform de nieuwe luchtlijnen naar alle punten der aarde uitrolden over het veld, als symbool voor Nederlands hernieuwde trots en herrijzenis. Na de verbeelding van de wederopbouw volgde een indrukwekkende vlaggenparade met de vlaggen van de 42 vereenigde volken, waarin het kleine Nederland symbolisch een volwaardige plaats innam.

De vlaggenparade kon net zoals de legerparade rekenen op een enthousiast onthaal door het publiek. Het spel werd besloten met het gebed van wijlen president Franklin D. Roosevelt voor het behoud van de vrede en het Nederlands volkslied.

Het Spel der Bevrijding was een groot succes. Het kreeg zelfs buiten de landsgrenzen aandacht en werd op verzoek van de Britse regering ook opgevoerd in het Wembley Stadion. Het moest echter vooral een spel zijn voor en van het hele Nederlandse volk, waarin het Olympisch Stadion in Amsterdam als het rijke hart van het vaderland symbool stond voor een land waarin voor alle burgers plaats zou zijn.

In Neerlands Tuin

Twee jaar later, op Koninginnedag (31 augustus) 1948, werd het stadion omgetoverd tot een weelderige bloementuin als decor voor het openluchtspel In Neerlands Tuin. Ter ere van het gouden jubileum van koningin Wilhelmina had Briels, als goed vaderlander en orangist, opdracht gekregen om dit jubileumspel te regisseren.

Het moest een kleurrijke verbeelding zijn van Hollands glorie in Hollands tuin onder de kroon van eregast Wilhelmina. Door de hele stad Amsterdam vonden de tiendaagse feesten plaats ter ere van het regeringsjubileum van Wilhelmina en de inhuldiging van Juliana. Tijdens deze feesten werden in totaal drie spelen georganiseerd in het Olympisch Stadion. Het eerste openluchtspel In Neerlands Tuin vormde het hoogtepunt waarbij het koninklijk huis aanwezig was, maar ook Neerlands Sportfantasie en Het Kroningsspel werden enthousiast onthaald.

Op de zonnige middag van haar laatste Koninginnedag kwam Wilhelmina in een tuin vol planten en oranjebloemen, spuitende fonteinen en pergola’s in een open koets aan over de sintelbaan. Slechts in één nacht was het stadion getransformeerd tot deze prachtige tuin. Op 29 augustus vonden er namelijk nog internationale wielerwedstrijden plaats.

Door een haag van hoogwaardigheidsbekleders schreed Wilhelmina van de koets naar haar plaats op de eretribune, waar zij werd begroet met een spontaan Wilhelmus door de toeschouwersmenigte. Ter inleiding van het spel In Neerlands Tuin gaf zij een ontroerende persoonlijke redevoering met verwijzingen naar haar rol als moeder, maar ook met aandacht voor de oorlog en de moeilijke jaren van wederopbouw. Daarna startte het spektakelstuk waaraan zo’n achtduizend mensen meededen uit verschillende milieus met militairen, verzetslieden, sporters, representanten uit de verschillende streken in klederdracht en padvinders. Op de grasmat werden de vier seizoenen op symbolische wijze verbeeld voor de tienduizenden toeschouwers.

Als eerst was daar de stralende lente die in het teken stond van de regeringsaanvaarding van Wilhelmina in 1898. Vertegenwoordigers uit verschillende provincies, waaronder Alkmaarse kaasdragers en Spakenburgers uit Utrecht, en uit de koloniale gebieden Suriname en de Antillen namen in klederdracht deel aan de kleurrijke opening van het spel.

Tijdens de lente werd een drie-en-een-halve meter hoge metalen kroon, afgezet met glas-geblazen parels en een ‘hermelijnen’ kroningsmantel van zwanendons, van tweehonderd kilo het veld opgedragen op een fluwelen kussen. De kroon kreeg, als symbool van de eenheid des volks, een centrale plaats tijdens het spel.

Na de lente volgde de vruchtbare zomerse weelde die verwees naar de voortdurende toewijding van de koningin aan de belangen van het land. De nadruk lag op de bloeiende maatschappij. Lange stoeten weeskinderen met ballonnetjes en autopeds, meisjes in rood-wit-blauw geblokte jurkjes en jongens met witte bloesjes en blauwe broekjes, waaierden uit over het veld om te schommelen, dansen en wipwappen. Dit kleurrijke tafereel werd aangevuld met een verwijzing naar de florerende arbeid van onder andere de KLM, de NS, Unox en Philips. De arbeiders in werkkleding stroomden de tuin der kinderen binnen en maakten samen met de kinderen een vrolijke rondedans waardoor het hele veld gehuld was in een levendige, kleurige beweging.

De vreugde van de zomer maakte vervolgens plaats voor de stormen van de herfst waarin de Tweede Wereldoorlog werd herdacht. De metalen kroon werd symbolisch bedekt met een zwarte doek door de weduwen van de gevallen strijders. In de tuin heerste kilte en de kinderen en arbeiders kwamen deze keer ingetogen het veld op. De tijd om te spelen was voorbij.

In deze zware periode zou de verbondenheid tussen volk en koningin hechter dan ooit zijn geworden. Met de opkomst van de ouderen, zij die in het leven vergrijsd zijn, begon de winter. Alle deelnemers verzamelden zich in carré rond de grote kroon en herdachten de gevallenen. Daarna marcheerden marine, landmacht en luchtstrijdkrachten binnen en namen het rouwkleed weg van de kroon.

Opnieuw kwam er ruimte voor vreugde, het jubelen om de vrijheid en een hoopvolle toekomstvisie. De ouderen, die de gehele regeringsperiode van Wilhelmina hadden meegemaakt, wensten de jeugd een even zegenrijk bewind onder de nieuwe vorstin toe en moedigden aan tot eendracht in de toekomst. De wijze raad van de ouderen werd gevolgd door een dankgebed onder begeleiding van vertegenwoordigers der kerken.

Wilhelmina verliet na afloop van het spel, onder massaal gejuich uit tachtigduizend kelen, het stadion weer in de open koets. Daarna volgde de intrede van een stoet van duizenden ruiters met een “woud van vlaggen”. Het duurde wel tien minuten voordat al deze ruiters het stadion vulden. De stoet vormde de geleide voor de kroondraging van het pronkjuweel van het spel door de straten van Amsterdam naar het Nationaal Monument, waar de kroon bleef rusten tot de kroningsdag van Juliana. Op de avond van de inhuldigingsdag werd de kroon voor het Kroningsspel teruggevoerd naar het Stadion waar het symbolisch werd aangeboden aan de nieuwe koningin.