Het schuldige erfgoed van de Nederlandse sport
In het Gelderse dorp Ellecom staat een sporthal uit 1942, die is gebouwd door de SS. Het is het enige monument van ons land met nationaalsocialistische architectuur.
In het Gelderse dorp Ellecom, zo’n tien kilometer boven Arnhem, ligt een sporthal met een besmet verleden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog namen de Duitsers in dat dorp Landgoed Avegoor in beslag als opleidingskamp voor de Nederlandse SS. Vanaf september 1942 werden er een atletiekbaan en een sporthal aangelegd als trainings- en sportlocatie voor de SS. Deze sporthal bestaat nog steeds.
Een vermomde sporthal
Alhoewel de precieze details over de aanleg van de sporthal zijn verdwenen, lijkt na recent onderzoek van de gemeente Rheden dat Hauptscharführer Karl Hautz hiervoor verantwoordelijk is geweest. Henk Hoogeveen noemde in 2013 in zijn afstudeerscriptie nog twee andere namen: SS-üntersturmführer Hartmann en SS-Oberscharfüher Hofman.
De sporthal werd gebouwd alsof het een boerderij was om die te verbergen in het landschap. Hoogeveen: ‘Vele militaire gebouwen werden tijdens de oorlog gebouwd met het uiterlijk van een woonhuis of boerderij, vaak met dikke muren en erop geschilderde ramen, luiken en deuren, zoals bijvoorbeeld bij vliegveld Deelen. Door het gebruik van bakstenen en daken met rode dakpannen en riet pasten deze gebouwen uitstekend in de landelijke omgeving. Tussen de vele boerderijen in De Havikerwaard moet de sporthal van Avegoor (vanuit de lucht) zeker niet zijn opgevallen.’
Behalve de sporthal werden twee exercitieplaatsen, een sportveld met atletiekbaan en tribunes aangelegd. De grondwerkzaamheden hiervoor werden gedaan door Joodse dwangarbeiders uit Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. Op 2 en 3 september 1942 arriveerden 139 mannen, die onder gruwelijke omstandigheden dit werk moesten doen.
Lang is gedacht dat deze dwangarbeiders in zeer korte tijd ook de hal zelf hadden gebouwd, maar na het onderzoek van de gemeente is twijfel ontstaan. Dat werk was namelijk te complex en na een feitenordening bleek dat de dwangarbeiders al waren afgevoerd toen de eigenlijke bouw begon.
Dat neemt niet weg dat slechts 33 van deze 139 mannen de oorlog overleefden. Drie stierven in Ellecom, waar de rest na de gedwongen werkzaamheden werd afgevoerd naar kampen. Avegoor werd zo berucht als de Hel van Ellecom.
De officiële opening werd verricht door Hanns Albin Rauter, de hoogste vertegenwoordiger van de SS in Nederland. Tijdens de oorlog werd er gesport en getraind door SS’ers en andere Duitse eenheden, waarmee de ontstaansgeschiedenis van deze sporthal bijzonder beladen is.
Dit gebouw bestaat nog steeds, alhoewel in zeer slechte staat. De sintelbaan is in 1946 en 1947 wel afgebroken – nota bene door voormalige NSB’ers die na de bevrijding bij Avegoor gevangen waren gezet. Gerard Gulickx was als buurman ooggetuige geweest, zei hij tegen Hoogeveen: “Een heleboel mannen op een rij die de stenen afbikten. De sintelbaan had een stenen tribune die werd afgebroken door de NSB’ers. Met het wederopbouwplan had men stenen nodig en daarom werden de stenen van de sintelbaan afgebikt door de gedetineerden tegen een vergoeding.”
In de naoorlogse jaren diende die hal ook als jeugdherberg en vakantiekamp. ‘Menig kind en volwassene heeft hier sindsdien een vakantie, school- of sportkamp doorgebracht’, schrijft Hoogeveen. Ook werd er zaalvoetbal en tennis gespeeld. Tussen 1997 en 2002 zaten er ongeveer 125 asielzoekers.
De sporthal werd op 21 december 1999 een gemeentelijk monument. Volgens Marjolein Sanderman van de gemeente Rheden was het beladen verleden geen belemmering om die status toe te wijzen. “De inwoners van Ellecom vinden het terecht.” Elders in het dorp staan twee andere monumenten, die vertellen over het lot van de Joodse gevangenen.
Volgens Hoogeveen is het bijzonder dat de sporthal een bijzondere plaats heeft veroverd bij de inwoners van Ellecom. ‘De donkere bladzijde uit de geschiedenis van het landgoed wordt op Avegoor niet verzwegen maar zeker ook niet extra benadrukt. Informatie over de oorlogsperiode op landgoed Avegoor is er aanwezig in de vorm van verschillende routes en brochures en fysiek in de vorm van een luisterkei met informatiebord aan het begin van de oprijlaan.’
