Speerwerper Jaap van der Poll moest in Japan werken als dwangarbeider

Speerwerper Jaap van der Poll deed mee aan de Olympische Spelen van 1936. Hij werd door de Japanners gevangen genomen.

Ik ben er altijd van overtuigd geweest dat de geallieerden zouden winnen, dat het goede van het kwade zou winnen, ja. Het was een hoop, die bijna zichtbaar was. Het was de kracht van de geest.

Afgelopen weekend werden de Oscars uitgereikt, met de film Unbroken als kanshebber in drie verschillende categorieën. Tevergeefs, want er is niets gewonnen. In de productie van Angelina Jolie komen de Olympische Spelen van 1936 en de Tweede Wereldoorlog bij elkaar in de persoon van Louis Zamperini. Het verhaal is gebaseerd op het boek De Zamperini Legende van Laura Hillenbrand.

In 1936 kwam Zamperini in Berlijn als atleet in actie op de 5000 meter. Het erepodium was te hoog gegrepen, waardoor hij zijn zinnen zette op de volgende Spelen, die van 1940 in Tokio. Door de oorlog tussen Japan en China werd die editie echter afgelast, waarna Zamperini als gevechtspiloot in actie kwam in de Stille Oceaan.

Op 27 mei 1943 stortte hij met zijn vliegtuig neer in de uitgestrekte Stille Oceaan. Van de elf inzittenden waren drie overlevenden, waaronder de olympiër. Na 47 dagen op een vlot werd Zamperini door de Japanners gevangen genomen en tot aan het einde van de oorlog mishandeld. Zowel in de film als het boek is dit gruwelijke verhaal vastgelegd.

Jaap van der Poll

In de Nederlandse sportgeschiedenis bestaat een vergelijkbaar voorbeeld van een olympiër van 1936, die tijdens de oorlog in handen viel van de Japanners. De Amsterdamse speerwerper Jaap van der Poll eindigde in Berlijn op een teleurstellende zevende plaats. “Ik had te veel last van een niersteentje,” zei hij mij tien jaar geleden, “en moest halverwege de wc opzoeken. Dan probeer ik het in 1940 opnieuw, in Tokio, dan ben ik nog pas 26 jaar oud. Nou, ik gíng naar Japan, maar onder heel andere omstandigheden.”

Vier jaar later woonde Van der Poll in Nederlands-Indië om er te werken in een suikerfabriek. “Ik zocht meteen contact met de Indische Atletiekbond en ben kampioen van Java geworden.” Tijdens de Japanse inval raakte hij bij de gevechtshandelingen betrokken: “Ik werd als sergeant bij de KNIL ingedeeld bij een mitrailleurgroep. We hebben geprobeerd de Japanse opmars te vertragen. Maar we waren kansloos.”

Ver weg van Nederland

Van der Poll werd gevangen genomen in een kamp op Java. “We moesten ons hoofd kaal laten knippen en we mochten geen baarden dragen. Het kamp heette vanaf dat moment het Kale Koppen Kampement. De Jap zagen we nauwelijks. Af en toe reed er een in een open jeep door het kamp en dat was alles.” Er werden zelfs sportwedstrijden georganiseerd. “De diploma’s voor de prijzen speerwerpen, discuswerpen en kogelstoten heb ik zorgvuldig bewaard.”

Van der Poll werd daarna verplaatst naar Japan om er als dwangarbeider in de mijnen te worden ingezet. “Ver weg van Nederland en dan nog onder de grond ook. We werden op de kade opgesteld in rijen van vier en met onze schamele bezittingen begonnen we de mars naar het kamp, naar de mijnen, waar we ruim twee jaar zouden wonen. Het was boren, schrapen, brokstukken in een wagon gooien. Bukken, schrapen, leegstorten – steeds maar weer.”

Zoals hij zelf al had gezegd: Van der Poll was na de mislukte Spelen van 1936 inderdaad naar Japan gegaan, maar onder heel andere omstandigheden. Na de oorlog maakte hij tekeningen van zijn krijgsgevangenschap, zoals deze.

Van der Poll zag veel mensen sterven, omdat ze de moed hadden opgegeven. Zelf kreeg hij dysenterie en werd opgenomen in het ziekenzaaltje. “Een kleine Engelsman naast me stierf, omdat hij moreel kapot was. Dat was voor mij een waarschuwing: ik moest zorgen dat ik moreel sterk bleef.”

De kracht van de geest

Vanaf het moment dat Van der Poll onder de wapenen ging, had hij zijn vrouw Ans niet meer gezien. Hij wist ook niet hoe het met haar ging – drie jaar lang. “Dat moest ik maar vergeten, dat blokkeerde ik. Zo probeerde ik in leven te blijven. Of het niet uitzichtloos was? Nee, ik ben er altijd van overtuigd geweest dat de geallieerden zouden winnen, dat het goede van het kwade zou winnen, ja. Ik was er heilig van overtuigd dat die oorlog op een gegeven moment afgelopen zou zijn. Het was bij mij een hoop, die bijna zichtbaar was. Het was de kracht van de geest.”

Na de Japanse capitulatie kwam de bevrijding. “De deuren gingen open en daar liep iedereen euforisch in het rond.” Met de trein reisde Van der Poll naar Nagasaki, dat vlak daarvoor was weggevaagd door een atoombom: “Wat we zagen, sloeg ons met stomheid. Een aanblik alsof er een paar geweldige reuzen rond gestampt hadden totdat alles plat op de grond lag. Enkele hoge betonnen gebouwen waren overeind gebleven, maar de vensters waren alleen maar zwarte gaten. Helemaal platgedrukt door die atoombom, door die geweldige luchtdruk en hitte. En nergens mensen. We keken en konden niet denken.”

Net als Zamperini overleefde deze olympiër van 1936 zo een Japanse gevangenschap in de Tweede Wereldoorlog. In 2010 is Van der Poll overleden, 95 jaar oud.