Ajax maakte voetbalbeker over de dood en de vreugde

Gra Rueb maakte in de naoorlogse jaren in opdracht van Ajax een voetbalbeker, die vreugde én droefheid moest uitdrukken. Op het zogenaamde Vrijheidsbeeld staan zowel voetballers als oorlogsgraven – een onwaarschijnlijke tegenstelling.

Foto via Grarueb.nl

Met het Ajax Vrijheidsbeeld uit 1948 herdacht de Amsterdamse club de Tweede Wereldoorlog. Het is de enige voetbalbeker die ik ken, waarop oorlogsgraven zijn afgebeeld. Normaal gesproken zijn sporttrofeeën een uiting van vreugde en succes, doorgaans op wanstaltige manier tot uitdrukking gebracht. Zo’n gruwelijk symbool van dood is dan wel heel opvallend in dit genre.

Het Vrijheidsbeeld was geen oorlogsmonument, zoals het beeld van Prometheus bij het Olympisch Stadion, maar de hoofdinzet op de Paastoernooien van Ajax van 1948 tot en met 1952. Ook nam de club de verplichting op zich bij om in het programmaboekje van het evenement de gevolgen van de oorlog te beschrijven.

Afbeeldingen via het Ajax-archief uit 1947

Waardige herinnering

Dankzij het gedigitaliseerde Ajax-archief is de nodige informatie terug te vinden over de achtergrond van dit Vrijheidsbeeld. Op 26 augustus 1945 stond in het Ajax Nieuws dat de club een comité had gevormd voor het inzamelen van gelden met daarin als leden de heren L. Schotting, mr. Catz, Timman, Staal en Posthuma. Binnen enkele weken hadden ze 1.500 gulden verzameld, maar dat was onvoldoende.

De inzamelingsactie ging daarom door, omdat Ajax het van groot belang vond dat er zo’n beker zou worden gemaakt. ‘Het moet een waardige herinnering worden voor en van Ajax aan de herkregen vrijheid van ons dierbaar Vaderland,’ aldus het Ajax Nieuws van 16 september 1945. Gelukkig was er in die tussenliggende weken opnieuw zo’n 700 gulden verzameld.

Uiteindelijk werd vooral buiten de club het benodigde geld opgehaald, want slechts één achtste kwam vanuit Ajax zelf. Blijkbaar zijn er externe geldschieters geweest, maar helaas is onbekend wie dat waren. In ieder geval kon beeldhouwster Gra Rueb aan het werk – dezelfde maakster als de Olympische Groet voor het Olympisch Stadion in Amsterdam. Als opdracht kreeg ze mee ’een beeld te ontwerpen, dat symbolisch uitdrukte de doorgestane periode van het verdrukken en uitmoorden onzer bevolking, dat tevens uiting gaf aan de vreugde, vooral in de voetbalwereld, van onze uiteindelijke bevrijding.’

Dood en vreugde bij elkaar op een sporttrofee – hoeveel slapeloze nachten kan je een kunstenaar aandoen?

Bal boven een dodenveld

Toch kreeg Rueb het voor elkaar en presenteerde op 10 januari 1948 een beeld van 46 cm. hoog, dat uniek is in de sportgeschiedenis. Op de voorzijde zien we een met vlaggen optrekkend Ajax-team, dat naar het Ajax-stadion loopt. Aan de achterzijde staat een dodenveld als symbool voor het zware verlies van de oorlogsjaren. De bovenkant is een half afgesneden voetbal om duidelijk te maken om welke sport het ging.

Grappig detail volgens het Ajax Nieuws van 1 februari 1948: er staan twaalf voetballers op, dus één teveel!

Het werk van Rueb sloeg in als een bom, schreef het Ajax Nieuws daarna. ‘Toen het beeld werd onthuld, stond het gehele bestuur gewoon sprakeloos en voorzitter Koolhaas had ditmaal moeite, direct van repliek te dienen.’ Vreugde en verdriet waren volgens de bestuurders perfect gevangen in één beeld.

Vier jaar zou dit de inzet worden van het Paastoernooi. In 1948 was het Zwitserse F.C. Biel de winnaar, waarna de volgende drie edities door Ajax zelf werden gewonnen. In 1950 speelde het beeld nog een rol op een jubileumtentoonstelling van Ajax vanwege zijn 50-jarig bestaan.

Het Ajax-bestuur bij het beeld, via het Ajax-archief

Enorm en pompeus

Na 1952 verdween de aandacht voor het Vrijheidsbeeld tot het in 2000 in het Ajax Jubileumboek vanwege het eeuwfeest werd omschreven als ‘het enorme en pompeuze Vrijheidsbeeld dat Ajax ter beschikking stelde als hoofdprijs voor haar Paastoernooi in 1948’.

Waarmee we nog even kennismaken met de tijdsgeest, die dit Vrijheidsbeeld zo mooi uitademt. Zoals Ajax meteen na de Bevrijding via een monumentaal werk zijn recente ervaringen wilde vastleggen, deed eigenlijk heel Nederland dat. Het was alleen een kortstondig proces, want al snel bleken de meeste mensen zo snel mogelijk over te willen gaan tot de orde van de dag zonder de hele tijd terug te blikken naar vroeger. De oorlog werd uit de collectieve herinnering geduwd, om te vervangen door een nieuwe toekomst.

Ook Ajax was maar enkele jaren intensief bezig met het Vrijheidsbeeld, want binnen tien jaar werd dat niet meer gebruikt. Weer een halve eeuw later was iedereen de oorspronkelijke context helemaal vergeten en bleef alleen nog maar het idee over dat het een enorm en pompeus ding was. En dat klopt natuurlijk ook, maar dan vooral omdat álle sportprijzen enorm en pompeus zijn. Er bestáán geen subtiele bekers en medailles voor kampioenen en overwinnaars, zoals er geen broodjes worden gebakken van kiezelsteen en er geen tanks worden gebouwd van gedroogd gras.

Het bijzondere aan het enorme en pompeuze van het Vrijheidsbeeld echter is dat die op unieke manier een verbinding probeerde aan te brengen tussen het vluchtige van voetbalsucces en het eeuwige van dood en oorlog. En dat Ajax het na de presentatie niet achter glas zette in een bestuurskamer om er op 4 mei een plichtmatig bloemetje bij te leggen, maar om het tot hoofdinzet te maken van een eigen toernooi.