De goudmijn van het sporterfgoed: drie plakboeken uit Alkmaar over de eerste vrouwelijke voetbalscheidsrechters

Als specialist in sporterfgoed kom ik graag bij de mensen thuis. Op die manier vond ik drie plakboeken over vrouwensport. Mannengeschiedenis werd zo vrouwengeschiedenis.

Het ene boek kan leiden tot het volgende. Twee jaar geleden vond ik per ongeluk een foto uit 1961 van Ineke Boom, Klaziena Laan en Nel Rentenaar als de eerste vrouwelijke scheidsrechters in het Nederlandse voetbal. Voor mijn boek De gele kaart van Neeskens schreef ik hier een kort hoofdstuk over.

Momenteel rond ik het manuscript van mijn volgende boek af, dat ik hier al enkele keren heb genoemd: De vrouwen van ’61. Het verschijnt in juni, maar je kan het hier nu al reserveren voor €17,50.

Hadden voetballende vrouwen zelf een stem?

Na 65 jaar herenigd

De Vrouwen van ’61 gaat over het pionierswerk van Boom, Laan en Rentenaar en daarmee over de strijd van de vrouwen voor hun aandeel in de Nederlandse voetbalcultuur. Zo ben ik op bezoek geweest bij Rentenaar en Boom, die in 1961 allebei een plakboek hebben gemaakt over hun debuut in het voetbal. Laan is vorig jaar overleden, waarna haar dochter ook haar plakboek heeft gevonden.

Woensdag was een heel bijzonder moment, omdat ik toen een bezoek bracht aan Boom als laatste van de drie pioniers. Na een zoektocht van een half jaar was het me eindelijk gelukt om haar op te sporen, met hulp van Rentenaar en de dochter van Laan. Ook haar plakboek mocht ik meenemen naar het Regionaal Archief Alkmaar, dat meehelpt aan mijn onderzoek en publicatie. Op de werkkamer van directeur Paul Post voegde ik dat samen met de exemplaren van Laan en Rentenaar. Bijna 65 jaar na hun scheidsrechtersdebuut waren ze symbolisch weer herenigd – hun herinneringen dan.

Deze plakboeken worden gescand, zodat ik de belangrijkste onderdelen in het boek kan opnemen. Rentenaar heeft er verder al mee ingestemd dat haar exemplaar in het archief mag blijven, waarmee een uniek historisch document uit de vrouwensport toegankelijk wordt gemaakt voor onderzoek.

Waardevol

Dat Boom, Laan en Rentenaar allemaal een plakboek hebben gemaakt over deze periode, geeft aan dat ze op het moment zelf al heel goed in de gaten hadden dat er iets bijzonders aan de hand was. Dat kon eigenlijk ook niet anders vanwege de tientallen verhalen, die over hun in de Nederlandse kranten verschenen – soms zelfs daarbuiten.

Voor het huidige onderzoek naar vrouwengeschiedenis zijn deze dagboeken van enorme waarde. Het gaat dan niet om de uitgeknipte mediaverhalen, want die zijn via Delpher inmiddels ook wel te vinden. Deze bron is vooral waardevol, omdat veel andere documenten zijn toegevoegd, zoals privéfoto’s, persoonlijke brieven, notulen, ledenkaarten, schema’s, speldjes, vaantjes en de felicitaties van vrienden en bekenden vanwege hun succesvolle debuut als scheidsrechter. Heel soms schreven de vrouwen er een persoonlijke herinnering bij, waardoor we helemaal het gevoel krijgen dat we weer in 1961 zijn beland. Laan had zelfs haar tenue bewaard, als enige van de drie.

Nel Harreveld – Rentenaar bij haar plakboek

Mannengeschiedenis

Deze privéverzamelingen zijn daarmee een goudmijn voor dit onderzoek, omdat die mijn enige historische bron vormen, waarmee ik door de ogen van de vrouwen zelf kan meekijken naar de introductie van de vrouwelijke scheidsrechter in het voetbal. En nog ongefilterd ook, zonder de hinderlijke tussenkomst van een mannelijke journalist of voetbalbestuurder.

Want dat laatste is één van de grootste problemen bij het vastleggen van vrouwengeschiedenis, in ieder geval als het om de sport gaat. Alle andere bronnen zijn achtergelaten door mannen: de notulen van de bondsvergaderingen, de verhalen in de clubbladen en vooral de artikelen in dag- en weekbladen. Vrouwen werden van al die sectoren uitgesloten.

Zo kijken we door de ogen van mannen naar de begintijd van het vrouwenvoetbal, waarmee het alsnog mannengeschiedenis wordt. Tessel Middag, zelf profvoetbalster, merkte dat in 2016 al eens op in haar afstudeerscriptie over het vrouwenvoetbal in Nederland tot 1939. ‘Bij het bestuderen van de bronnen heb ik mezelf de vraag gesteld hoe het publieke debat over het vrouwenvoetbal gevoerd werd. Wie kwamen er aan het woord? Hadden voetballende vrouwen zelf ook een stem?’

Laat ik die vragen meteen maar beantwoorden. Nee, vrouwenvoetballers kwamen in die vooroorlogse jaren niet aan het woord en hadden dus geen stem. Er was géén onafhankelijk blad voor vrouwenvoetbal. Vrouwelijke sportjournalisten waren uitzonderlijk op een redactie – nog steeds trouwens.

Zo zijn we afhankelijk van de verhalen van mannelijke journalisten en ooggetuigen, die in de meeste gevallen een vooringenomen blik hadden. Ze deden geen enkele moeite om achtergrondinformatie te achterhalen, zoals de namen van de vrouwen op het veld. Wie waren zij? Waar kwamen ze vandaan? Er was al helemaal geen aandacht voor hun voetballiefde, want die werd per definitie niet serieus genomen. Over de beweegredenen van de voetbalsters weten we niets, omdat zij nooit aan het woord werden gelaten. Waarom wilden ze zo graag voetballen? We hebben geen idee.

Evenwichtigheid

Dat maakt die bronnen zeer beperkt, maar zeker niet waardeloos. Iets anders hebben we tenslotte niet. Die sociale onevenwichtigheid in de bronnen is de weerspiegeling van de sociale onevenwichtigheid van die tijd.

Het laat wel zien dat de wereld van het sporterfgoed extra moeite moet doen om de eigen herinneringen van de voetbalvrouwen vast te leggen, bijvoorbeeld via dagboekverslagen of hun eigen plakboeken. Het voorbeeld van Boom, Laan en Rentenaar laat zien dat dit materiaal wel degelijk beschikbaar is.

Elke bron van de vrouwelijke voetballers zelf is daarom een goudmijn vol zeldzaam historisch materiaal. Het maakt uiteindelijk die onevenwichtigheid niet ongedaan, maar elke nieuwe vondst zorgt wél voor een iets betere balans. Het is dan ook een belangrijke taak voor het Rijksmuseum van de Sport: gooi geen bronnen weg, maar zoek naar nieuwe invalshoeken.