De vliegtuigramp van het nationale elftal van Zambia

De Maand van de Geschiedenis heeft als thema Wat een ramp! Bijna dertig jaar geleden verongelukte Zambia’s gouden voetbalgeneratie bij een vliegtuigongeluk in Gabon.

In het internationale voetbal speelde Zambia lange tijd niet echt een opvallende rol. Dat leek eind jaren tachtig te veranderen met de komst van een gouden generatie talentvolle voetballers, die naam maakten op de Olympische Spelen van 1988 in Seoul. Vooral de oorwassing waarop Italië werd getrakteerd, 4-0, maakte daar indruk.

Crash

Enkele jaren later was Zambia, waarvan enkele spelers inmiddels in Europa speelden, kansrijk om zich te kwalificeren voor het wereldkampioenschap. Het kwalificatietoernooi begon met een uitwedstrijd in Senegal. Voor het vervoer maakte het Zambiaanse nationale team in die tijd meestal gebruik van een vliegtuig van de Zambiaanse luchtmacht, een De Havilland C5 Buffalo. Niet alleen was het voor de spelers nogal een uitdaging om in een militair toestel boven allerlei Afrikaanse conflicthaarden te vliegen, ook was dit kleine vliegtuig eigenlijk niet berekend op langeafstandsvluchten en vertoonde het vaak kuren. Voor de Zambiaanse voetbalbond waren die ongemakken minder belangrijk dan de geldbesparing die het inzetten van dit toestel opleverde.

Nadat het de vorige dag was teruggekeerd van een lange trip naar Mauritius, waar Zambia een kwalificatiewedstrijd voor de Afrika Cup had gewonnen, vertrok het vliegtuig op 27 april 1993 vanuit de Zambiaanse hoofdstad Lusaka richting Senegal. De Buffalo maakte een tussenstop in de Gabonese hoofdstad Libreville. Een paar minuten nadat het vliegtuig daar opgestegen was, stortte het in de Atlantische Oceaan. Ooggetuigen zagen een grote vuurbal aan de horizon. Alle dertig inzittenden, waaronder de bemanning, achttien spelers en de complete technische staf, kwamen om. In Zambia werd een week van nationale rouw afgekondigd en de slachtoffers werden onder grote belangstelling begraven.

Slepend onderzoek

Een onderzoek naar de toedracht van de crash werd opgestart door zowel de Gabonese als Zambiaanse autoriteiten. Dit leidde al snel tot een hoogoplopende ruzie tussen het Engelstalige Zambia en het francofone Gabon. Zambia verweet Gabon niet mee te werken aan het onderzoek, waarover het zich beklaagde bij de Organisatie van Afrikaanse eenheid. Hoewel er door groepen Gabonezen openlijk werd gerouwd om het trieste ongeluk, waren er in Gabon ook smakeloze protesten tegen het feit dat de faciliteiten in het mortuarium en het ziekenhuis werden aangewend voor deze buitenlandse slachtoffers. Berichtgeving hierover verhoogde de geruchtenstroom die inmiddels op gang was gekomen. Een wijdverbreid verhaal in Zambia was dat Gabonese militairen het vliegtuig met een raket uit de lucht hadden geschoten.

In Gabon bedachten schoolkinderen een rijmpje: “Papa Omar, il a tué la Zambie. Si vous n’êtes pas sage, il a vous tuer aussi!” Vertaling: “Papa Omar [Bongo, de Gabonese dictator van dat moment] heeft Zambia gedood. Als je niet voorzichtig bent, zal hij jou ook ombrengen.”

Omdat vermoed werd dat de Gabonese overheid informatie achterhield, wilde een deel van de Zambiaanse bevolking dat het land de oorlog zou verklaren aan Gabon. Dat gebeurde niet en uiteindelijk publiceerde Gabon in 2003, tien jaar na het ongeluk, een rapport, waarin veel vragen nog steeds onbeantwoord bleven. Volgens de resultaten van het onderzoek had een van de motoren na het opstijgen vlamgevat en had de vermoeide piloot, die de vorige dag ook al van Mauritius naar Zambia was gevlogen, per abuis juist de enige nog draaiende motor uitgeschakeld.

Het voetbal gaat door

Na de ramp in 1993 vervolgde Zambia op het voetbalveld zijn weg naar het WK. Zes spelers van het team dat enkele jaren eerder Italië zo glorieus had verslagen, waren omgekomen. PSV’er Bwalya Kalusha niet. Hij zou vanwege een aantal verplichtingen rechtstreeks vanuit Europa naar de Senegalese hoofdstad Dakar vliegen en ontkwam door deze toevalligheid aan de ramp. In de volgende jaren zou Kalusha uitgroeien tot de onbetwiste leider van de Zambiaanse voetbalploeg. Op 4 juli werd met een vernieuwd team in de Zambiaanse hoofdstad Lusaka met 2-1 gewonnen van Marokko. Op 7 augustus volgde de uitgestelde wedstrijd tegen Senegal. Dit keer bracht een degelijk burgertoestel het team naar de plaats van bestemming, waar het niet verder kwam dan 0-0.

Met behulp van ontwikkelingsgeld bereidde het Zambiaanse elftal zich in Nederland voor op de twee beslissende wedstrijden. Thuis werd eenvoudig met 4-0 gewonnen van Senegal, zodat Zambia op 10 oktober in de laatste wedstrijd tegen Marokko in Casablanca aan een punt genoeg zou hebben.

Geen WK

Scheidsrechter van dienst zou de Gabonees Jean-Fidel Diramba zijn. Vooraf maakte Zambia bezwaar tegen de aanstelling van deze leidsman uit het land waarmee het op dat moment zo overhoop lag, zonder succes. Diramba had zich een maand eerder al niet geliefd gemaakt in Zambia na een aantal beslissingen in de wedstrijd van de lokale trots Nkana Red Devils tegen de Ghanese club Asante Kotoko, die door de Zambianen met 3-0 was verloren.

Zambia verloor de wedstrijd met 1-0. Marokko ging naar het WK, Zambia niet. De Gabonese scheidsrechter nam een aantal discutabele beslissingen en onthield Zambia twee strafschoppen, waarvan een in de laatste minuut. Het land tekende protest aan bij de FIFA en wilde de wedstrijd laten overspelen, maar de bond negeerde dit verzoek. Volgens Adrian Bauleni, secretaris-generaal van de Zambiaanse voetbalbond, was de leiding van het Gabonese arbitrale trio “zwak, vooringenomen en angstaanjagend” geweest. Tussen Gabon en Zambia kwam het niet meer goed. Het woord ‘Gabon’ vond zelfs zijn weg in het vocabulaire van Zambia, als een synoniem voor ‘minkukel’ of iets dat niet functioneert.

Afrika Cup

Zambia plaatste zich wel voor de Afrika Cup in 1994. Daar presteerde het bijna het onmogelijke. Het team haalde in Tunesië de finale, maar kon de droom net niet helemaal waarmaken. Na een 2-1 nederlaag tegen Nigeria restte de tweede plaats. Bij de volgende Afrika Cup bepaalde het lot dat Gabon en Zambia bij elkaar in de kwalificatiepoule terechtkwamen.

De eerste confrontatie in september 1994 werd op verzoek van beide voetbalbonden in eerste instantie afgelast, in verband met de spanningen die nog steeds tussen de twee landen bestonden. Uiteindelijk gingen de wedstrijden wel door. Op 20 november 1994 verloor Zambia met 2-1 in Libreville en op 8 april 1995 werd het in Lusaka voor 40.000 toeschouwers 1-0, door een doelpunt vlak voor tijd van Kalusha, of King Kalu zoals hij inmiddels door het leven ging. Uiteindelijk eindigden de twee landen op een gelijk aantal punten. Omdat het doelsaldo van Gabon net iets beter was (8-2 om 7-2) plaatste dat land zich voor het eindtoernooi en kon Zambia zijn prestatie van 1994 niet evenaren of verbeteren.

Hoofdprijs

Het verongelukken van het beste Zambiaanse team ooit bleef een diepe wond, vooral ook omdat het land na ‘Gabon’ nooit meer echt kans had op het bereiken van een WK. Uitgerekend in Gabon pakte Zambia jaren later toch voor het eerst een internationale hoofdprijs, tijdens het toernooi om de Afrika Cup in 2012.

In de finale in Libreville wist Zambia tegen het veel sterker geachte Ivoorkust een strafschoppenserie eruit te slepen. Kalusha, inmiddels de hoogste baas bij de Zambiaanse voetbalbond, had voor de wedstrijd een verbinding gemaakt met de treurige ramp van 1993. “We zijn naar het strand gegaan, de plek van de crash. Ik wilde dat de spelers hun respect betuigden aan hun gevallen voorgangers, als een connectie tussen de toekomst en het verleden. Een soort overdracht. Het was een emotioneel moment, maar ik denk wel dat het voor motivatie heeft gezorgd.”

Op een avond die bol stond van de symboliek pakte het land dan eindelijk toch een hoofdprijs. De winnende strafschop werd door Stopilla Sunzu binnengeschoten. Na de overwinning stond Zambia dagenlang op zijn kop en vierde het land massaal feest.

Dit verhaal komt uit het boek De Romário-show en andere sportverhalen.