De voetbaltraditie van Enschede begon 135 jaar geleden bij Bernard van Heek

Enschede heeft het voetbal te danken aan de rijke textielfamilies van eind negentiende eeuw. Deze mensen – vooral de jongeren – ontmoetten elkaar in die tijd in besloten herenclubs met wonderlijke namen als Boerclub, Aapclub en Club zonder huuske. In deze saamhorigheid hadden ze vooral een hoop lol, het liefste zonder vrouwen erbij, maar in 1885 werden er activiteiten ondernomen, die voor de Enschedese sport van grote betekenis bleken te zijn.

De Enschedesche Footballclub in 1885, staande v.l.n.r.: J.J.E. Melster, E. Broen, W.A.S. ter Kuile, H.J.E.van Heek, W. Heath, J.B. van Heek, B.A. Wennink, A.J.H. Blijdenstein en F. Melster. Middelste rij: D.J. van der Saag, B.J. ter Kuile, H. Berghege, H.H. Blijdenstein en J.J. van Deinse. Op de grond: N. H. ter Kuile, H.P. van der Haar, J. Amelink, J.J. Blijdenstein, L. ten Cate Wzn, B. Romeny en F.van Delden.

Wim Nijhof schreef in 2008 in zijn boek Kunst, katoen en kastelen over enkele enthousiaste leden van wat  herenclubs, die in 1885 begonnen met de toneelvereniging Tubantia. Hun werk vertoonden ze in de Groote Sociëteit en nog niet eens onverdienstelijk ook. ‘Uit hun gelederen ontstonden in hetzelfde jaar twee voetbalclubs, de Enschedesche Footballclub en de Footballclub Prinses Wilhelmina,’ aldus Nijhof. Die laatste club werd ook bekend als P.W.

Bernard van Heek

De grote pionier van het Enschedese voetbal was Bernard van Heek, afkomstig uit de rijkste textielfamilie van de stad. Volgens Nijhof maakte hij in 1878 kennis met voetbal tijdens een studiereis naar Engeland – net als sportpionier Pim Mulier een jaartje later zou meemaken in datzelfde land.

Dat zowel Van Heek als Mulier in Engeland was geweest om tegen de voetbalsport op te lopen was beslist geen toeval, merkte sportsocioloog Maarten van Bottenberg in 1992 op: ‘Ten gevolge van het prestige dat Engeland als grootmacht kende, ontwikkelde zich buiten Engeland een algemene belangstelling voor de leefstijl van de hogere klassen in dit land. Er werd zelfs gesproken van een ware anglomanie, een rage in iedere grote stad op het Europese vasteland om Engelse modes, manieren, gebruiken, boeken en spelen over te nemen. Ook de Engelse sporten werden als nastrevenswaardig gezien.’

Van Bottenberg heeft het hier natuurlijk maar over een beperkt deel van de Nederlandse samenleving, dat zich dergelijke activiteiten kon veroorloven: de nationale elites met een cosmopolitische instelling. En zo nodigde Van Heek zijn vrienden in het voorjaar van 1885 uit om eens met hem tegen een voetbal aan te schoppen. Hij wilde ze wel eens laten zien wat hij uit dat prachtige Engeland had meegenomen.

Vijftien doelpunten van Van Heek

De kennismaking van Enschede met het voetbal is uitgebreid vastgelegd voor het nageslacht en dat hebben we te danken aan Jan van Deinse, die hierover een halve eeuw later schreef in het gedenkboek van P.W. Hij was bevriend met Van Heek en schreef daar in 1935 over.

Deze herinneringen kon hij goed combineren met zijn werk als onderzoeker naar de Twentse cultuur en geschiedenis, want in zijn leven was Van Deinse onder meer conservator van het Rijksmuseum Twente en ontwerper van de Twentse vlag, het Twentse wapen én het Twentse volkslied.

Voor ons van belang is dat hij ooggetuige was van de eerste voetbal, die rolde over Enschedese bodem. Sommigen zeggen zelfs dat het de eerste keer was in heel Nederland dat dit gebeurde, maar daarover valt nooit zekerheid te krijgen.

Van Deinse legde in ieder geval vast dat Van Heek zijn vrienden had verzocht om te komen naar hotel Amelink aan de Oldenzaalsestraat, ’ten einde te worden gewijd in de kunst van het spel, waarvan wij nog nooit hadden gehoord, namelijk het Footballspel.’ De spanning onder de jongens liep op. ‘Na een oogenblik wachten zagen we Bernard van Heek over den spoorwegovergang aankomen met in zijn rechterhand een merkwaardig grooten leeren bal. Nieuwsgierig bekeken wij allen het ons onbekende voorwerp en ons werd uitgelegd dat in het leeren omhulsel een andere opgeblazen gummibal zat.’

Ter plekke werden twee teams geformeerd om eens tegen die geïmporteerde nieuwigheid aan te schoppen. Van Deinse: ‘Het was de eerste keer een wild door elkaar loopen, alleen Bernard van Heek had kennis van het spel. Het team, waarin hij speelde, won dan ook.’ Alle goals werden door van Van Heek gemaakt: ‘Het waren er goed geteld vijftien.’

Nalatenschap in Enschede

Voetbal had hiermee wortel geschoten in Enschede, want op 30 juni 1885 werd de Enschedese Football Club opgericht met Van Heek als voorzitter. De leden speelden onderlinge wedstrijden daar een eerste voetbalclub anders geen tegenstander heeft. Op 31 augustus kwam er vanuit de herenclubs gelukkig een tweede club: Prinses Wilhelmina.

Een week later toonden de voetballers zich aan het grote publiek als extra activiteit tijdens een vliegerwedstrijd. Er werd kort melding van gemaakt in het Nieuws van den Dag van 9 september 1885, die het had over een openbare uitvoering der Enschedesche Football Club. ‘Dit spel bleek zeer in den smaak van het publiek te vallen.’ Zelfs de Engelse krant The Cricket and Footballfield maakte er melding van op 26 september 1885, waarmee de naam van Enschede internationaal werd verspreid.

De Enschedese Football Club en P.W. beleefden veel lol aan onderlinge wedstrijden totdat in 1888 werd besloten tot een fusie. Door heel Nederland maakten deze voetballers uit Enschede daarna naam, ook door hun stevige aanpak. De voormalige voetbalscheidsrechter Chris Groothoff keek er in 1947 glimlachend op terug in zijn boek Van de groene velden: ‘De rechte weg op het voetbalveld is ook de kortste; de P.W.-ers toonden te begrijpen dat een tegenstander in vertikalen stand meer last veroorzaakt dan een in horizontalen stand! Het bracht destijds P.W. nog al eens in botsing met de categorie scheidsrechters, die elk gebruik van lichaamskracht in het spel uit den booze vonden.’ Met andere woorden: het leek soms net rugby wat ze in Enschede deden.

Van Heek bleef een belangrijke rol spelen, onder meer via het familiebedrijf, dat waar nodig financiële tekorten aanvulde om de club in leven te houden. De Enschedese Football Club Prinses Wilhelmina – roepnaam: EFC PW – bleek zo in staat de negentiende-eeuwse nalatenschap van Van Heek naar onze tijd te brengen. Deze club bestaat namelijk nog steeds en viert daarmee op 30 juni zijn 135e verjaardag!

In 1923 is Bernard van Heek overleden, na een langdurige ziekte.