Het eerste Nederlandse toneelstuk over voetbal had in 1969 zijn wereldpremière in Haarlem

Het leven van Johan Cruijff wordt bezongen in 14 de musical, die zaterdag in première ging. Het eerste theaterstuk in Nederland over voetbal had in 1969 zijn wereldpremière in Haarlem.

Oei! Johan Cruijff zingt een liedje. Foto Joost Evers via Nationaal Archief

Johan Cruijff heeft één keer in zijn leven een liedje ingezongen. We hopen dat de makers van 14 de musical dat niet hebben opgenomen in hun repertoire, want de single Oei Oei Oei (Dat Was Me Weer Een Loei) is geen hoogtepunt uit de Nederlandstalige muziek. Ze zoeken daarom hopelijk een andere manier om het leven van Johan Cruijff te bezingen, ruim een halve eeuw nadat er in een Nederlands theater voor de eerste keer een stuk over voetbal werd vertoond.

Ajax-Feyenoord

Op 17 november 1968 verloor Ajax met 1-0 van Feyenoord. Tijdens de wedstrijd in het Olympisch Stadion zaten de leden van toneelgroep Centrum op de tribune ‘om sfeer op te doen’, zo schreef de Telegraaf de volgende dag. Gerben Hellinga ging daarna aan de gang als schrijver van een theaterstuk over deze wedstrijd. Peter Oosthoek was de regisseur. Op 7 maart 1969 was de wereldpremière van Ajax – Feyenoord in de Stadsschouwburg in Haarlem.

‘Hellinga heeft op de tribune zijn oren geweldig gebruikt,’ oordeelde Algemeen Handelsblad na de eerste vertoning, ‘want er ontbreekt nauwelijks één van de cliché-zinnetjes, kreten en krachttermen die onafgebroken over het veld plegen te rollen.’ Met andere woorden: ‘Het gekke experiment is gelukt.’

Daarna trok Centrum door het land. Bij de vertoning in Den Bosch werd een revolutionaire betaalmethode gebruikt, want de bezoekers hoefden pas te betalen na de pauze als het stuk hun was bevallen. Zo niet, dan mochten ze gewoon weglopen. De resultaten van dit experiment zijn helaas onbekend, maar gezien de ervaringen bij de voorstelling in Rotterdam moeten we weinig hoop hebben op een goede afloop. In de stedelijke schouwburg liepen de meeste mensen namelijk weg na de pauze, omdat ze zich als voetbalsupporter niet herkenden in de teksten van Hellinga. Want waar Algemeen Handelsblad lovend was op het zeer ruwe taalgebruik, stuitte dat juist tegen de borst van de toeschouwers in Rotterdam.

‘Niet zo vreemd,’ hoonde de recensent van De Tijd De Maasbode. ‘Juist diegenen die de tribunes ’s zondags bevolken zullen zich maar moeilijk herkend hebben in de troep die de toneeltribune bevolkten waar eigenlijk nauwelijks meer dan een brok onaangepast maatschappelijk schuim zat te reageren op vrouwen en voetballen.’

Zo maakte dit eerste toneelstuk over voetbal dus vooral duidelijk dat de theaterwereld en de voetbalwereld elkaar duidelijk niet begrepen.

Zigger-Zagger

Een jaar later was er opnieuw een theaterproductie over voetbal op de Nederlandse planken, maar dan wel als importproduct. Peter Terson schreef in 1967 de eerste voetbalopera ter wereld, een jaar na het WK voetbal van 1966 in Engeland, gewonnen door het thuisland. In diezelfde tijd had de Engelse rechtbank de handen vol aan voetbalsupporters, die zich moesten verantwoorden voor geweld in en om de stadions. Terson bracht dat bij elkaar in het theaterstuk Zigger-Zagger.

Deze productie trok ook in Nederland de aandacht. ‘De voetbalrage heeft nu ook het Engelse toneel bereikt’, schreef Haye Thomas in De Tijd op 24 augustus 1967. ‘Op zichzelf mag het verbazing wekken, dat de uitvinder van het magische spel met de voeten er niet eerder toe zijn gekomen. Hoe vaak immers niet heeft men zich uitgesloofd om de Britse literatuur te voorzien van rijke stukken over jagen en het zo gebenedijde cricket bijvoorbeeld. Maar aan voetbal, de meest populaire onder de sporten, is men nooit toegekomen.’

Zigger-Zagger werd in Londen gespeeld door The National Youth Theatre. ‘Daarop wordt geschreeuwd, gestompt, geslagen en met flessen gegooid,’ vervolgde De Tijd, ‘als een wilde, zeer rumoerige omlijsting voor het verhaal van een vijftienjarige jongen, die door zijn passie voor de club zijner dromen, maatschappelijk ten onder dreigt te gaan.’ Er deden meer dan honderd acteurs mee aan dit massa-spektakel.

De hoofdpersoon zig-zagde tussen goed en kwaad, tussen de goede engelen uit zijn burgerlijke leven en de boze engelen op de tribune van The City. ‘Het is geen nieuw gegeven dat Peter Terson behandelt,’ oordeelt het dagblad, ‘maar het is onverminderd actueel, juist nu in deze dagen de rebellie der voetbalvlegels weer hoogtij viert en vooral ook in Engeland weer week-in week-uit deze vlegels voor de rechter verschijnen.’

Holland Festival

De voetbalopera maakte daarna een reis over de wereld en kwam in 1970 in Nederland als onderdeel van het Holland Festival – een jaar na Ajax – Feyenoord. ‘Uitbundig theater-engagement,’ aldus de organisatoren, ‘dit muzikale spel dat de hedendaagse maatschappij becommentarieert in de vorm van soms nogal ruw toegaande voetbalmatch.’

De Nederlandse reacties waren uiterst wisselend. De recensent van Trouw had het zwaar gehad. ‘De voetbal-opera — zo wordt het ding wel genoemd — van Peter Terson, die twee jaar geleden voor het eerst ten doop werd gehouden en sindsdien als een daverende voltreffer van het Youth Theatre repertoire bleef houden, is ten dieptste een stukje statisch volkstoneel in een originele en unieke vorm gerealiseerd. Nu ben je op die vorm na vijf minuten volledig uitgekeken. En dan duren wat mij betreft de aansluitende twee en een half uur verschrikkelijk lang, wanneer er geen wezenlijke zaken in een boeiende theatervorm aan de orde komen. En dat was er inderdaad niet bij, die boeiende theatervorm.’

De Telegraaf vond het dan weer prachtig. ‘Het wordt een enthousiaste toneel-happening, waar zoveel lawaai aan te pas komt en zo druk gezongen wordt, dat de toeschouwer ervoor zorgen moet niet al te zeer te worden meegesleept, wil hij Peter Terson’s satirische bedoelingen niet uit het oog verliezen.’

Vijftig jaar later werd Zigger-Zagger nog steeds gespeeld, in ieder geval totdat corona uitbrak. Als 14 de musical dat wil verbeteren, moet de cast het dus volhouden tot 2071.