Het idee van de keeperswissel voor een strafschoppenserie komt uit het Russische ijshockey

De keeperswissel van Oranje tegen Costa Rica op het WK voetbal van 2014 was wereldnieuws. Strafschoppenspecialist Gyuri Vergouw had dit veel eerder al gezien in een andere sport. 

Het wisselen van een doelman aan het eind van een wedstrijd met verlengingen om hiermee voordeel te behalen tijdens een penaltyserie werd als een geniale zet gezien. Louis van Gaal deed dit op 4 juli 2014 door Jasper Cilessen vlak voor het einde eruit te halen voor Tim Krul. Na de goede afloop zei de bondscoach dat hier vooraf over was nagedacht.

Dit is waar. Het idee bestond namelijk al veertien jaar. De persoon die dit idee echter toen opperde, werd geen genie genoemd. Integendeel, de meeste voetbalfans en -professionals vonden het toen een idioot plan. Ik weet dat dit waar is, want de persoon die het toen opperde was ondergetekende. De keeperswissel kende echter ook toen al een langere voorgeschiedenis.

Penaltykiller

In juni 2000 suggereerde ik op de Nederlandse televisie bij Barend & Van Dorp dat bondscoach Frank Rijkaard doelman Edwin van der Sar zou moeten vervangen door de betere penaltykiller Sander Westerveld, vooral bekend van zijn periode bij Liverpool (1999-2001). Ik herhaalde dit vaak in de Nederlandse media.

Het idee kwam voort uit het gebruik van (toen nog niet zo big) data. Van der Sar was destijds een slechte penaltykiller. Hij redde tot op dat moment slechts één van de ruim dertig strafschoppen die tegen hem werd genomen, daar waar je van een topkeeper mag verwachten dat deze rond de 20% stopt.

Een situatie die lijkt op die van de latere Oranjekeeper Jasper Cillessen veertien jaar later. In 2014 was een team-medewerker van de KNVB op de hoogte van het idee van een keeperswissel, en deelde dit voorafgaand aan de wedstrijd tegen Costa Rica binnen de staf. Na in eerste instantie weinig weerklank gevonden te hebben, werd diens idee dus uiteindelijk toch opgepakt door Van Gaal. Met succes, waardoor de wissel tot het ‘Canon’ van het Nederlandse voetbal is gaan behoren.

De Sovjet-Unie tegen de Verenigde Staten op de Olympische Spelen van 1968 in Grenoble. Foto Ron Kroon via het Nationaal Archief

De vader van de wees

Succes heeft vele vaders; mislukking is een wees. Van Gaal verdient lof omdat hij het risico van de wissel durfde te nemen. Een zet die tot dan toe ongehoord was in het voetbal.

Hij was echter zeker niet de vader van het idee. Ja, ik was zeer waarschijnlijk de eerste die het op televisie vermeldde voor gebruik in het voetbal, maar hoe kwam ik dan op het idee om de doelman op het laatste moment voor een strafschoppenserie te vervangen? Welnu, we staan ​​allemaal op de schouders van reuzen. Ik had dit eerder op televisie zien gebeuren bij een belangrijke ijshockeywedstrijd, zo’n twintig jaar eerder.

Wissels tijdens de wedstrijd zijn bij ijshockey normaal. Defensieve of offensieve lijnen veranderen voortdurend, om tactische maar ook fysieke redenen. In de jaren tachtig keek ik honderden wedstrijden op televisie, vooral tijdens wereldkampioenschappen wanneer de grote teams uit Tsjechoslowakije en vooral de Sovjet-Unie speelden, de twee beste nationale ijshockeyteams die toen op aarde rond schaatsten.

De Sovjet-Unie beschikte over uiterst getalenteerde (en gedwongen uiterst gedisciplineerde!) spelers, zoals de 3M-aanvalslinie, bestaande uit Makarov, Maltsev en Mikhailov. Hun meest legendarische speler was echter Vladislav Tretiak, die later door de Internationale IJshockeyfederatie werd verkozen tot doelman van de eeuw.

Money-Puck

In deze gloriejaren zag ik een wedstrijd van de grote Sovjets, die tegen de verwachtingen in, eindigde in een gelijkspel. Tot mijn verbazing besloot de Russische coach Viktor Tikhonov vlak voor de shoot-out de beste doelman ter wereld te vervangen door een andere, voor zover mijn herinnering strekt Vladimir Myshkin. Zoals je kan lezen, deze anekdote is gebaseerd op mijn geheugen, zoals dat bij het schrijven van de anekdotes in mijn boek De Strafschop toen het geval was.

Zo werd het boek een mix van harde data en zachte herinneringen, persoonlijke maar ook van spelers, keepers en trainers. Ik studeerde in die tijd economie en had een bijzondere interesse in alles wat met statistiek te maken had. Het is dus niet zo verwonderlijk dat ik opveerde toen de altijd goed geïnformeerde verslaggever Frans Henrichs zei. ‘De Russen weten dat hij een betere doelman is in een shoot-out dan Tretiak. In hun trainingsfaciliteiten houden ze daar de score en statistieken over bij.’

Over Moneyball (dit boek kwam uit in 2003) gesproken? Dit was, decennia eerder, Money-Puck!

Dit moment is mij altijd bijgebleven en het kwam bovendrijven bij het schrijven van De Strafschop. Toen ik vlak na uitkomen van het boek veelvuldig werd geïnterviewd, gebruikte ik deze kennis.

De man achter deze Russische, statistische aanpak? Yuri Korolev, hoofd van het researchteam van het Sovjet-ijshockeyteam gedurende 28 jaar, van 1964-1992. Een periode waarin de Sovjets zeventien wereldtitels en zeven gouden olympische titels wonnen. De Russen wonnen daarna nog eens vijf wereldtitels en een olympische titel, maar hun dominantie was na 1993 echt voorbij.

De Amerikanen hebben deze aanpak wellicht later geperfectioneerd in hun eigen sporten waar ze altijd al veel statistieken over bijhielden, zoals honkbal, basketbal en American football. De Russen hadden de toepassing hiervan al geperfectioneerd in het ijshockey. Combineer deze kennis met mijn voorkeur voor statistiek én de strafschop en u begrijpt waarom ik De Strafschop in 2000 publiceerde. Ik was namelijk van mening dat statistieken ook uitermate goed bruikbaar zouden zijn bij standaardonderdelen in het voetbal, zoals de penalty, de hoekschop en de vrije trappen.

Pinchhitter

En hoe eindigde de keeperswissel? In de halve finale van het WK 2014 zou Oranje het daarna opnemen tegen Argentinië. Er was wederom een serie strafschoppen nodig om de winnaar te bepalen. Oranje verloor.

Een doelmanwissel zat er dit keer niet in omdat Van Gaal meende dat zijn ploeg in de verlenging kon winnen door in een laat stadium pinchhitter Klaas-Jan Huntelaar in te zetten. Dit betekende dat hij geen wissels meer had. Een misrekening. Een wissel a la Wout Weghorst levert niet altijd succes op. En helaas zat er geen Yuri Korolev naast Van Gaal op de bank om hem bij te sturen.

De reacties in Nederland over de keeperswissel waren overwegend juichend, al waren er zoals altijd ook tegengeluiden. ‘Je kan dit een keeper emotioneel niet aandoen’, en ‘Het is slecht voor zijn zelfvertrouwen’. Toegegeven, Cillesssen is er later niet beter op gaan keepen maar zoals alles spelers gewisseld kunnen worden, zo dienen in de toekomst ook keepers zich bewust moeten zijn dat er sommige taken zijn waarin anderen beter zijn.

Ik verwacht daarom ook dat we de keeperswissel tijdens het komende EK, of in de toekomst bij andere kampioenschappen, wel vaker terug zullen gaan zien.

Met dank aan de ijshockeyers.

Gyuri Vergouw publiceerde in 2000 zijn boek De Strafschop. Zijn nieuwe boek is ‘Cracking the Penalty Code’ (onder de naam George Vergouw), wereldwijd verkrijgbaar als Ebook en als paperback in Nederland en Vlaanderen.