Pim Mulier zei het zelf: HFC is niet van 15 september 1879

Op 15 september 1879 werd HFC opgericht, de oudste voetbalclub van Nederland. Dat zegt de club zelf tenminste, maar klopt dat wel?

De enorme invloed van Pim Mulier (1865 – 1954) op de Nederlandse sport in de negentiende en vroegtwintigste eeuw mogen we niet onderschatten. Zonder zijn inbreng had die er heel anders uitgezien. Niet voor niets staat deze man bekend als de sportpionier die aan de basis stond van de KNVB, de Internationale Schaatsunie en de Elfstedentocht – om maar eens wat te noemen. Verder schreef hij sportboeken, die tot de oudste in zijn genre kunnen worden gerekend.

‘De sportwereld mag Mulier niet alleen dankbaar zijn voor zijn talloze nationale en internationale sportinitiatieven,’ schreef schaatshistoricus Marnix Koolhaas vorig jaar. ‘Ook en vooral door zijn geschreven en getekende impressies van het sportleven leverde hij een veelzijdige en eigenzinnige bijdrage aan het nieuwe fenomeen sport waardoor hij zijn leven lang gefascineerd bleef.’

Taalkundige en sporthistoricus Jan Luitzen deelt die conclusie. In de afgelopen jaren heeft hij intensief onderzoek gedaan naar de introductie van Engelse sporten als cricket, voetbal en tennis in het negentiende-eeuwse Nederland. Vorig jaar schreef hij over de geschiedenis van het woord cricket in het Nederlands voor het internationale wetenschappelijke tijdschrift The International Journal of the History of Sport, in samenwerking met de Belgische collega-sporthistoricus Pascal Delheye.

Luitzen maakte voor deze studie gebruik van het boek Cricket van Mulier uit 1897, en vond het opvallend hoe de sportpionier eind negentiende eeuw zijn onderzoek deed. ‘Hij deed veel research en nam de moeite om de allereerste cricketspelers van ons land op te sporen en met hen te praten. Hij maakte een waarheidsgetrouwe reconstructie van de opkomst van het cricket in Nederland, dat als eerste op jongensinstituut Noorthey werd gespeeld.’

Een ander bekend ‘projectje’ van Mulier is de oprichting van voetbalclub HFC in Haarlem. De club kijkt op 15 september altijd terug naar hoe Mulier in 1879 de organisatorische basis legde van de vereniging, die wordt beschouwd als de oudste voetbalclub van Nederland. HFC werd in 2014 zelfs toegelaten tot de Club of Pioneers, waarvan alleen de oudste voetbalclubs van een land lid mogen worden.

Uit geschriften van nota bene Mulier zelf blijkt echter dat die oprichtingsdatum niet klopt! Met behulp van zijn boeken kunnen we ons zelfs afvragen of de Haarlemse vereniging wel echt de oudste voetbalclub van Nederland is.

Feest bij HFC op 15 september 1979, samen met prins Bernhard. Foto Nationaal Archief

Via Mulier zelf kennen we het verhaal van het begin van HFC, want hij schreef daarover in 1919 een ruim stuk in het Gedenkboek 40 jaar HFC. In bewerkte vorm is het te lezen op de website van Huygens ING, een instituut van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen.

‘Pim Mulier bezocht het gymnasium te Haarlem en ging naar Engeland, waar hij te Ramsgate een College bezocht en kennis maakte met football. Mulier raakte zo gebiologeerd door deze sport, dat hij bij zijn terugkomst in Nederland op 15-9-1879 te Haarlem, waar zijn ouders zich hadden gevestigd, met een aantal leeftijdgenootjes een club oprichtte, de Haarlemsche Football Club (HFC), waarvan hij later erevoorzitter en beschermheer zou worden. (…) Aanvankelijk beoefenden de jongelui rugby en vervolgens speelden zij van 1883 af gewoon voetbal.’

Die bewerkte versie kent wel een opvallend verschil met de tekst van Mulier, want die noemde de oprichtingsdatum van 15 september 1879 niet. En ook in 1894 vertelde hij iets anders over het begin van HFC, in zijn boek Athletiek en Voetbal: ‘Te Haarlem speelden in den winter van 1879 – 80 een 50-tal jongens, de meesten ca. 13 a 14 jaar oud, het voetbalspel. Wij speelden Rugby naar een boekje, hetwelk ik uit Engeland had gekregen en het ging er lustig bij toe. (…) Op een vergadering in de vrije lucht constitueerden wij ons tot de Haarlemsche Football Club.’

Deze tijdsbepaling van Mulier – ‘in den winter van 1879 – 80’ – is in tegenspraak met de vermeende oprichtingsdatum van HFC, want op 15 september 1879 was het geen winter. Een vondst van sporthistoricus Nico van Horn in 2004 ondersteunt dit: Mulier was in september 1879 helemaal niet in staat om een voetbalclub in Haarlem op te richten, omdat hij op dat moment aan de andere kant van het land woonde!

In het sporthistorische vaktijdschrift De Sportwereld schreef Van Horn: ‘Van begin september 1878 tot begin juli 1880 woonde Pim niet in Haarlem. Hij stond ingeschreven in Brummen, waar hij school ging op de Fransche School, ofwel het Instituut Spaanschweerd aan de Bronkhorsterweg 27.’ Brummen is een Gelders dorp, vlak onder Zutphen.

Dat Mulier in die tijd in Brummen verbleef, wordt weer beaamd door Daniël Rewijk. Als buitenpromovendus aan de Rijksuniversiteit Groningen is hij dit jaar gepromoveerd op een biografie van Mulier – precies 150 jaar na de geboorte van de hoofdpersoon. ‘Gedurende die twee jaren op de Fransche School was Mulier alleen tijdens de vakanties in Haarlem. Die vielen in de zomermaanden, met Kerstmis en misschien met Pasen. Op 15 september 1879 was de zomervakantie voorbij en zat Mulier in Brummen.’

Dat die vijftiende september ook nog eens op maandag viel, maakt het helemaal onwaarschijnlijk dat Mulier – toen veertien jaar oud – die dag niet gewoon in de schoolbanken zat, ruim honderd kilometer verwijderd van Haarlem.

Nota bene de eigen woorden van Mulier zijn dus in tegenspraak met de vermeende oprichtingsdatum van 15 september 1879, wat Van Horn en Rewijk met nieuw onderzoek bevestigen. Dat Mulier in de winter van 1879-80 wél in staat was om een club op te richten, strookt ook met het werk van de twee sporthistorici. Toen was het tenslotte Kerstvakantie en was Mulier in Haarlem.

De oudste club van Nederland?

Blijft de vraag waar die foute oprichtingsdatum vandaan is gekomen. Volgens Rewijk was er medio 1895 een derde lustrumfeest van HFC, wat duidt op een oprichtingsdatum ergens in 1880.

De oudste melding van 15 september 1879 in digitale kranten- en tijdschriftenarchieven is in ieder geval pas van 1919, dus veertig jaar later. Verschillende dagbladen meldden toen dat er op 14 september jubileumwedstrijden waren gespeeld – inderdaad een dag te vroeg, maar de 15e viel op een maandag. Echt groot pakte de club het weer tien jaar later aan met het vijftigjarige jubileum. In de Stadsschouwburg van Haarlem was een receptie in aanwezigheid van onder meer burgemeester en wethouders, nationale voetbalbestuurders en tientallen vertegenwoordigers van voetbalclubs uit heel Nederland.

De vijftiende september was aanvankelijk dus géén feestdag voor HFC. We weten niet wie als eerste op dat idee is gekomen. Toch wil dit niet zeggen dat de leden van de Haarlemse voetbalclub allemaal fantasten zijn – integendeel. Er zijn weinig originele en betrouwbare documenten uit die tijd overgebleven en wat er in de pioniersjaren precies is gebeurd, is daarom moeilijk te reconstrueren – al helemaal tot op de dag nauwkeurig. Jongens tussen de twaalf en veertien jaar oud hebben meestal niet de gewoonte om hun avonturen vast te leggen in koninklijk goedgekeurde notulen.

Rewijk benadrukt dan ook dat er in het oprichtingsverhaal wel degelijk een kern van waarheid zit. ‘Haarlem was rond 1880 een nationaal centrum van sportactiviteiten, samen met plaatsen als Amsterdam en Deventer. Mulier hoorde bij de jongeren, die veel aan sport deden. Dat ging dan in eerste instantie om cricket, want dat was rond 1880 een rage in Haarlem.’

Voetbal en rugby – de onderlinge verschillen tussen die twee waren toen nog niet altijd duidelijk – waren een bijproduct van die cricketrage. Rewijk: “Haarlem begon niet met voetbal, maar met cricket. Dat laatste was een zomersport, die heel populair was in Haarlem. In de winter hadden die sportende jongeren echt geen zin om opeens wel met hun ouders rond te slenteren, dus die stortten zich dan op een andere sport. Dat werd het begin van voetbal en rugby, waarvan de spelregels toen nog niet zo duidelijk waren vastgelegd.”

HFC speelde in zijn eerste jaren vooral een rugby-achtige sport en zou op zijn vroegst vanaf 1883 zijn begonnen met een voetbal-achtige variant. Ook dat heeft Mulier in 1894 letterlijk opgeschreven: ‘We speelden echter niet ons voetbal, we speelden Rugby. In 1883 zeide de H.F.C. het Rugby spel vaarwel, daar de gezamentlijke papa’s en mama’s een kreet van verontwaardiging aanhieven bij het ontvangen der rekeningen voor de tricots enz., waarvan er heel wat aan flarden gingen.’

Door deze opmerking van Mulier komt een andere claim van de Koninklijke uit Haarlem ook in een ander daglicht te staan: dat van de oudste voetbalclub van Nederland. In 1883 waren er al meer clubs, die aan voetbal deden. Amsterdam bijvoorbeeld zou vanaf 1880 of 1882 de voetbalclub Sport hebben gehad, een vereniging van voornamelijk Engelse werknemers van Amsterdamse handelshuizen. Enkele jaren later verdween die overigens alweer van de velden.

En dan zijn er de Utrechtsche Cricket en Voetbal Vereeniging Hercules (van 22 april 1882), de Leeuwarder Athletische Club Frisia (25 april 1883), de Dordrechtsche Cricket en Football Club (16 augustus 1883) en de Haagsche Voetbal Vereeniging (september 1883). Zij stapten ook later over naar voetbal, net als HFC.

Aangezien die laatste vier verenigingen nog steeds bestaan, kunnen we in 2015 niet helemaal met zekerheid vaststellen wie de oudste voetbalclub van Nederland is. Vooralsnog heeft HFC de beste papieren, want het tegendeel is niet bewezen.

De vijftiende dag van de negende maand van het jaar 1879

Maar eigenlijk doet het er niet toe. Begin jaren 80 van de negentiende eeuw kwamen Haarlemse jongeren bij elkaar voor het beoefenen van sport en was het wachten op het moment dat iemand als eerste op het idee kwam om een clubje te beginnen, dat na zonsondergang nog steeds zou bestaan. Dat historische moment – vanuit ons oogpunt dan – hing gewoon in de lucht.

Zo is er een artikel uit het Nieuws van den Dag van 13 december 1878, dat werd geschreven door een lid van de Nederlandse jachtvereniging Nimrod. Een jaar voor de vermeende oprichting van HFC stelde hij enkele interessante vragen: ‘Ik wensch mij de redenen na te gaan waarom in Holland de sport zoo weinig bloeit. Waarom zijn cricket, football en dergelijke spelen bij ons niet bekend? Waarom kan een cricket en football club niet bestaan?’

In die tijd en in die wereld leefde Mulier. Ongetwijfeld nam hij daarin het initiatief om een club op te richten, die begon met rugby en overstapte op voetbal. Misschien was het in 1879, of misschien in 1880, toen hij definitief uit Brummen was teruggekeerd. Maar dat er in die jaren iets in Haarlem gebeurde, is zeker. Uit die situatie groeide de club die we nu kennen als de Koninklijke HFC, die de vijftiende dag van de negende maand van het jaar 1879 heeft uitgekozen als de oerknal van het Nederlandse voetbal.

Voetbal is ouder dan HFC

Maar er is géén oerknal van het Nederlandse voetbal. Ruim voor die vijftiende dag van de negende maand van het jaar 1879 was voetbal al bekend in het Nederlandse taalgebied. Luitzen toonde enkele jaren geleden aan dat het begrip voetbal begin 19e eeuw in de Nederlandsr taal bekend was, dik een halve eeuw vóór Mulier voor de eerste keer een bal zag. En in 2005 ontdekte de Pascal Delheye uit België dat er in zijn land rond 1840 voetbal-achtige sport werd beoefend, dus waarom zou dit niet voor ons land kunnen opgaan?

Er is zo weinig fundamenteel onderzoek gedaan naar de sociale geschiedenis van voetbal in Nederland dat verregaande conclusies niet zijn te trekken. Wat zeker is, is dat er in Nederland vóór die vijftiende dag van de negende maand van het jaar 1879 activiteiten werden ondernomen, waarvan we nu kunnen zeggen dat het de voorlopers waren van het huidige voetbal.

‘Ik vind het sowieso niet relevant wie de eerste Nederlandse voetbalclub was,’ besluit Rewijk. ‘Mulier was een sportpionier, die in zijn tijd veel gezag had. En of hij nou op 15 september 1879 begon met HFC, maakt niet uit. Ik ben vooral geïnteresseerd in wat hem en die andere jongens dreef en waarom ze al die sporten introduceerden.’