Tijdens de Tweede Wereldoorlog steeg het aantal sportbeoefenaars in Friesland
In de Tweede Wereldoorlog was er een enorme groei van het aantal georganiseerde sporters, óók in Friesland. Toch zag de sportwereld er in deze provincie heel anders uit dan in de rest van het land, zo blijkt uit oeroude cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek. In samenwerking met het Friesch Dagblad.
ANPFOTO/VAN BILSEN, 1940. Aan de controle in Hindeloopen worden de rijders van de Elfstedentocht feestelijk onthaald door meisjes in klederdracht. Foto via ANP Fotoarchief
De Provinciale Statenverkiezingen van 1935 waren voor de NSB de electorale doorbraak in Nederland. Vanuit het niets vormden de nationaalsocialisten van Anton Mussert opeens de vijfde partij van het land. Er was echter één provincie waar de uitslag tegenviel, want in Friesland werd maar één zetel behaald. Friesland en de NSB waren niet voor elkaar geschapen, in ieder geval niet in 1935.
Kort daarna organiseerde deze partij daarom een propagandatoer door Friesland. ‘Wat is daarvoor beter geschikt dan het organiseeren van een elf-stedentocht — een tocht, die zoowel op het ijs als langs den weg een internationale vermaardheid geniet. Kameraden, reserveert reeds nu Hemelvaartsdag voor onzen elf-stedentocht. Gij dient daarmee onze beweging en gij zult genieten van het schoone, dat een dergelijke tocht biedt.’
De NSB dacht met dit typisch Friese gebruik veel vrienden te kunnen maken, waarbij de deelnemers zich verplaatsten met de auto of motor en onderweg folders uitdeelden aan omstanders. Het Friesch Dagblad reageerde fel. ‘Het heeft er veel van weg dat de uitslag van de Staten-stembus in Friesland de N.S. B.ers deerlijk tegengevallen is,’ schreef de krant op 23 april 1935. ‘Wij hebben zelfs den indruk dat Mussert en zijn paladijnen slechts met moeite hun waterlanders kunnen onderdrukken bij zoo schrale oogst als hun in Friesland in de schoot viel.’
Zowel in 1935 als 1936 organiseerde de NSB zo zijn eigen Elfstedentocht, zoekende naar meer aanhang in Friesland. Het tweede jaar hield partijleider Mussert zelfs een toespraak in Franeker. ‘In een gloedvol betoog sprak hij voorts over onzen strijd,’ aldus het partijorgaan Volk en Vaderland. ‘De oogen der aanwezige Friezen spraken een duidelijke taal toen Mussert hen in een vurige peroratie bezwoer, dat eenmaal de N.SB.-vlag gansch het Friesche land zou overwapperen.’
Stoere taal, maar bij de Provinciale Statenverkiezingen van 1939 verlóór de NSB in Friesland. De opzichtige flirt via de Elfstedentocht had niets geholpen – integendeel.
Schaatsen en kaatsen
Dat de partij van Mussert via de schaatssport probeerde om propaganda in Friesland te bedrijven, is ook weer niet zo gek. Als het om sport ging, was die provincie namelijk net zo apart als het om de NSB ging. De grootste sport van ons land was in die tijd namelijk ook al voetbal, maar niet in Friesland. Dat bleek in 1942 toen het Centraal Bureau voor de Statistiek voor de eerste keer de sport in kaart had gebracht, zowel nationaal als per provincie.
Van de elf toenmalige provincies was voetbal in acht provincies veruit het populairst. Alleen in het noorden van het land – Friesland, Groningen en Drenthe – lag het anders. In Friesland en Groningen waren de meeste mensen lid van een schaatsclub, waarbij organisaties voor het georganiseerde toerisme op de schaats ook meetelden.
In Friesland waren er zo méér dan 67.000 georganiseerde schaatsers – méér dan vijftien procent van de bevolking! Op de tweede plaats stond kaatsen met bijna 8.000 leden. En dan waren er nog ruim 6000 turners, waarmee voetbal in Friesland niet eens in de top drie stond, als enige provincie in Nederland.
POPULAIRSTE SPORTEN PER PROVINCIE IN 1942
| Provincie | Sport 1 | Sport 2 | Sport 3 |
| Groningen | Schaatsen | Voetbal | Turnen |
| Friesland | Schaatsen | Kaatsen | Turnen |
| Drenthe | Turnen | Voetbal | Korfbal |
| Overijssel | Voetbal | Schaatsen | Turnen |
| Gelderland | Voetbal | Turnen | Zwemmen |
| Utrecht | Voetbal | Turnen | Tennis |
| Noord-Holland | Voetbal | Schaatsen | Turnen |
| Zuid-Holland | Voetbal | Schaatsen | Tennis |
| Zeeland | Voetbal | Korfbal | Turnen |
| Noord-Brabant | Voetbal | Handboogsport | Tennis |
| Limburg | Voetbal | Handboogsport | Wandelen |
Zowel via de voorkeur voor de NSB als via de voorkeur voor sport volgde Friesland in oorlogstijd een volkomen eigen koers. Dat er hier zoveel geschaatst werd, had ongetwijfeld te maken met de toevalligheid van drie ijskoude winters achter elkaar, zodat er nota bene in oorlogstijd in drie opeenvolgende jaren de Elfstedentocht geschaatst werd: in 1940, 1941 een 1942.
De belangstelling van schaatsers en toeschouwers voor dit evenement werd in die jaren steeds groter, waarbij Leeuwarden werd overstroomd door treinreizigers vanuit heel Nederland. De Elfstedentocht groeide zo in oorlogstijd uit van een Fries verschijnsel naar een evenement met een nationale uitstraling.
Turnen
Die groeiende belangstelling in de oorlogsjaren gold trouwens voor de complete sportwereld, zo weten we door een vervolgonderzoek naar de Nederlandse sport, dat het CBS na de Bevrijding publiceerde. Helaas waren de schaatsorganisaties alleen niet in staat om nieuwe gegevens aan te leveren, waardoor we hier geen vergelijking kunnen maken met 1942.
De andere cijfers hebben we dan weer wel, ook vanuit Friesland met eveneens een groeiend aantal georganiseerde sporters. Het aantal kaatsers in deze provincie was in drie jaar met zo’n 4.000 toegenomen, een enorm aantal. Toch viel dat nog in het niet bij de spectaculaire groei van het turnen naar meer dan 15.000, waarmee het gróter was geworden dan het typische Friese kaatsen.
Waardeer dit artikel!
Dit artikel las je gratis. Vond je het de moeite waard? Dan kun je je waardering laten blijken door een kleine bijdrage te doen
Te verschijnen in april:
