Twee filmpjes als laatste getuigen van het Joodse voetbal

In de collectie van de Groninger Archieven ligt een kleurenfilm uit 1936 met een voetbalwedstrijd bij de Joodse psychiatrische instelling Het Apeldoornsche Bosch. Het zijn de oudste kleurenopnames van Nederlandse voetballers, maar dan wel met een gruwelijke historische context. In samenwerking met Trouw.

De Joodse psychiatrische instelling Het Apeldoornsche Bosch werd in 1909 in gebruik genomen, bedoeld voor zwakzinnige kinderen of kinderen met opvoedingsproblemen. Vanaf de jaren twintig werd er veel aan sport gedaan, zeer progressief voor die tijd.

In 1936 werd er gesport op de nabijgelegen velden, vastgelegd door Maurits Levie in een kleurenfilm van bijna negen minuten lang, bedoeld als promotie om geld op te halen voor de instelling. Dat was heel bijzonder, omdat het in de jaren heel kostbaar was om kleurenbeelden te ontwikkelen.

Levie maakte opnames van korfbal en atletiek met als slotstuk een verslag van dertig seconden van een voetbalwedstrijd. Naar nu blijkt zijn dat zelfs de oudste kleurenbeelden van voetbal in Nederland. Vorig jaar nog ontdekte het Fries Film Archief kleurenopnames van Abe Lenstra uit 1948, maar deze beelden uit Apeldoorn zijn twaalf jaar ouder.

De laatste getuige

Deze kleurenfilm wordt beheerd door de Groninger Archieven, in de provincie van filmmaker Levie. Ze zijn van groot historisch belang en dan niet vanwege die ene voetbalwedstrijd. In de nacht van 21 op 22 januari 1943 werden de bijna 1300 patiënten en verzorgers van het Apeldoornsche Bosch afgevoerd naar Auschwitz, waar iedereen werd vermoord. De films van Levie zijn de enig overgebleven getuigen van een tijdperk, aldus het archief. Van de voetballers uit 1936 heeft waarschijnlijk bijna niemand de oorlog overleefd.

Levie zelf overleefde wel na een jarenlange onderduik, als één van de weinige Joden in Groningen. Toch werd hij uit de Nederlandse Smalfilmliga gegooid, omdat hij tijdens de oorlogsjaren geen nieuwe films had gemaakt – tekenend voor de kille ontvangst in Nederland van overlevende Joden na thuiskomst.

Westerborkfilm

Ook uit de oorlog zelf hebben we filmbeelden van een wedstrijd in 1944 met Joodse voetballers, nota bene tussen de barakken in Kamp Westerbork. Deze zijn weliswaar in zwartwit, maar niet minder schokkend, omdat we ook hier mensen zien, van wie de meesten kort na de opnames zijn vermoord.

Het bizarre is dat deze beelden eveneens onderdeel uitmaakten van een promotiefilm, in dit geval in opdracht van kampcommandant Albert Gemmeker. De Joodse filmmaker Rudolf Breslauer moest die maken, zogenaamd om het normale dagelijkse leven te tonen in het kamp. Het was natuurlijk propaganda voor een schijnwerkelijkheid, uiteindelijk nooit gemonteerd tot een eindproduct. Toch is het wereldberoemd geworden door het fragment waarbij het Roma-meisje Settela Steinbach een laatste blik werpt tussen de deuren van de trein naar Auschwitz. Breslauer zelf werd daar trouwens ook vermoord, met zijn hele gezin.

In deze Westerborkfilm zit een fragment van een voetbalwedstrijd, gadegeslagen door een groot aantal rondslenterende toeschouwers, onder wie veel kinderen. Het is een opname van één van de laatste wedstrijden in de interne competitie, die in 1943 en 1944 met instemming van Gemmeker werd georganiseerd door de Joodse voetballers Fred Schwarz en Ignaz Feldmann. Dit tweetal speelde mee, maar komt niet in beeld.

Schijnwerkelijkheid

Op verzoek van Trouw zijn deze beelden digitaal ingekleurd door Jurrien Koop, al is het zeer onwaarschijnlijk dat deze kleuren overeenkomen met de realiteit van 1944. Daarvoor waarschuwt ook Bas Kortholt, onderzoeker bij het Herinneringscentrum Kamp Westerbork: “De barakken in de film waren bruin en niet groen. Wij zijn hier als Herinneringscentrum daarom voorzichtig mee. Persoonlijk vind ik dat deze ingekleurde film de omstandigheden goed weergeeft, maar het blijft een schijnwerkelijkheid.”

Dankzij het pionierswerk van Levie kunnen we die omstandigheden in 1944 nu wel vergelijken met zijn kleurenfilm uit 1936. Hoe dan ook zijn zij de laatste getuigen van het Joodse voetbal, of het nou in kleur is of in zwartwit.