P.W. Scheltema Beduin introduceerde de luchtband in Nederland

Het is 125 jaar geleden dat in Nederland voor het eerst op luchtbanden werd gereden. Voor baanwedstrijden in Scheveningen heeft P.W. Scheltema Beduin dan een machine met deze innovatie uit Engeland meegebracht.

P.W. Scheltema Beduin

Door Wim Zonneveld

De luchtband is twee maal uitgevonden. Rond 1845 ontwikkelt de Schot Robert W. Thomson een opblaasbare rubberen tube voor rijtuigwielen. Maar het idee slaat niet aan, raakt in vergetelheid en in de eind jaren 80 is het beste dat de industrie de gebruiker biedt de ‘solid tyre’, een brede rubberen band om de velg. De eerste verbetering daarvan is de ‘cushion’, een band met holle segmenten, daardoor wat meer verend.

In 1887 ontwerpt dierenarts John B. Dunlop in Belfast de ‘pneumatic tyre’, als hij voor zijn zoon het rijcomfort van zijn driewieler wil vergroten. De band is een dunne rubberen buis, volgepompt met lucht om de velg gelegd, omwikkeld met canvas, met buitenop een rubberen strook geplakt op het loopvlak. Na een patentaanvraag volgt toepassing in wedstrijden en vanaf mei 1889 gebruiken Ierse rijders zoals W. Hume, R.J. Mecredy en de gebroeders Du Cros in Ierland en Engeland de nieuwe pneumatics. Het publiek lacht om de ‘puddingbanden’ of ‘ballonbanden’, maar als ze gaan winnen nemen vraag en productie snel toe. Charles H. Woods ontwikkelt het tweewegventiel en binnen twee jaar is pneumatic de norm in wedstrijden, daarna dringt hij ook door in het dagelijks gebruik.

In Nederland

Op 29 juni 1890 is onder de deelnemers op de baan in Scheveningen P.W. Scheltema Beduin, bijgenaamd ‘Spaan’, die in Engeland werkt en wedstrijden rijdt. Twee weken eerder behaalde hij een aantal podiumplaatsen bij de Europese kampioenschappen in Berlijn, daarna kwam hij naar Nederland.

In Scheveningen, schrijft Hogenkamp in Een Halve Eeuw Wielersport, ‘zagen de aanwezigen het wonder: den luchtband! ‘Spaan’ had, van Engeland komend, z’n machine met luchtbanden gemonteerd meegebracht…. En won er op!’ Bijna. In werkelijkheid krijgen Spaan en de met hem meereizende Londenaar Harry H. Sansom een ‘dead heat’ toegewezen op de halve mijl voor driewielers.

In de ANWB-bondswedstrijden van 15-17 augustus in Nijmegen is de luchtband opnieuw te bewonderen, op de driewieler van K.N. Stadnicki, een sportieve Poolse graaf die rijdt vanuit Dublin. Hij wint drie races, waaronder het Kampioenschap van het Vasteland. Spaan wordt uitgeschakeld door een lelijke val, het blijft onvermeld of dat iets met zijn banden te maken heeft.

De eerste Ierse rijders op luchtbanden: Arthur du Cros, R.J. Mecredy en Harvey du Cros. Ook in 1890

Een aarzelend begin

Een grote zegetocht is het niet onmiddellijk, de ANWB verbiedt luchtbanden zelfs bij het wegkampioenschap in september in Groningen omdat ze nog slecht leverbaar zijn en de rijders dus ongelijke mogelijkheden zouden hebben. Maar bij een 50 km.-wedstrijd bij Amersfoort op 26 oktober wordt voor het eerst het bandentype van de deelnemers volledig vermeld. H.M. Stroethoff is de snelste op cushion, Puck Adler wordt tweede op pneumatics en broer E.F. Stroethoff derde op ‘massieve’ banden. Zomer 1891 concludeert De Kampioen dat de luchtband voor racers in Nederland de standaard aan het worden is. Nu verschijnen in wedstrijdverslagen ook de ‘met een harde knal uiteengesprongen’ banden, een nieuw euvel dat nog wel even wennen is.

Maar wie was die ‘Spaan’ die de eerste luchtbanden naar Nederland bracht?

Een sterke wielrenner

Petrus Willem Scheltema Beduin (Amsterdam 1869 – Hilversum 1928) is afkomstig, als de Gerben Karstens van zijn tijd, uit een notarissengezin, zijn vader is notaris net als zijn broer Adrianus, die bestuursfuncties bekleedt binnen de ANWB. Hij debuteert in 1886 en behoort al snel tot de sterkste Nederlandse renners, vooral op de baan.

Als specialist op de driewieler rijdt Scheltema op de Nederlandse banen zijn tegenstanders gewoonlijk met overmacht naar huis. Met Hart Nibbrig is hij nagenoeg onklopbaar op de tandem-driewieler. In 1888 behaalt hij 26 prijzen, waarbij hij in een weekend in juli grote indruk maakt door in Scheveningen de Engelse kampioen S.F. Edge drie maal te verslaan. Hij wordt daardoor voor de Engelsen de ‘tricycleman’, zelfs ‘the tricycle demon’.

Naar Londen

In januari 1889 verhuist Scheltema naar Londen, waar zijn broer Johannes Albertus dan al woont voor zaken. Hij gaat werken bij de Surrey Machinist Co., de fabrikant van Invincible rijwielen waarop rijders als Herbert L. Cortis en Frederick J. Osmond al successen hebben behaald. Vijf jaar lang combineert hij werk en intensief wedstrijdrijden in Engeland en West-Europa.

Zijn eerste overzeese succes behaalt Scheltema als hij in mei 1890 in Londen de sterke Engelsman Lewis Stroud verslaat in een driewielerrace. Na Berlijn en de luchtbandwedstrijd in Scheveningen in juni rijdt hij op 9 juli in Londen een ‘royal handicap’ met het prinselijk paar van Wales onder de toeschouwers en Lord Randolph Churchill, de vader van Winston, aan het hoofd van het organisatiecomité. Stroud wint, Spaan eindigt buiten de eersten. In augustus mislukken zijn wedstrijden in Nijmegen door zijn val.

Een topjaar: 1891

In 1891 bereikt de Amsterdamse notariszoon de Engelse top. Op de kampioenschappen van de National Cycling Union in Bristol, gespreid over de zomer, wint hij zowel de mijl bij de safeties als de tricycles, en wordt hij tweede op de 25 mijl tricycles achter F.J. Osmond. Bij de jaarlijkse bondswedstrijden in Arnhem, 13-15 augustus, behaalt hij zeven afstandszeges, waaronder het Nederlands Kampioenschap en het Kampioenschap van het Vasteland voor driewielers. In Scheveningen een week later hetzelfde verhaal, en eind augustus wint hij in Londen de Catford Cup over 5 mijl.

Een veelgevraagd rijder op tandems, vestigt hij met toppers als E.B. Turner, B.W. Crump en F.P. Wood steeds maar weer nieuwe afstandsrecords, vooral op de Paddington-baan in Londen. In een lezersenquete van het blad Cycling voor renner van het jaar, wordt hij tweede achter Osmond.

Daarna

Scheltema rijdt nog tot 1895 door, maar de prestaties worden langzaam minder. Vanaf 1893 krijgen hij, wielrennend Nederland en West-Europa te maken met een nieuw fenomeen, genaamd Jaap Eden. Als Jaap begin juni 1894 bij wedstrijden in Birmingham verzeild raakt in een controverse over zijn amateurstatus, wordt Scheltema door de Engelse bond benoemd in een adviescommissie over de verschillen tussen Engeland en het continent, een bewijs van zijn aanzien in de Engelse wielerwereld.

De Surrey Machinist Co., waarvan hij nu directeur is, gaat eind 1894 in liquidatie, de fabriek en de apparaten worden verkocht. Scheltema gaat naar Parijs om daar Invincible rijwielen te promoten, in samenwerking met Joseph Huzelstein, een Franse kampioen van de superlange afstand. Hij traint de Haarlemmer Cees Witteveen wanneer die in 1895 in Bordeaux-Parijs voor amateurs over 592 km. vierde wordt (in 27.47.08) – ondanks zeven lekke banden, zeggen de berichten.

De autohandel

In 1896 wordt Scheltema medefirmant van de Haarlemse, daarna Amsterdamse rijwielfirma Augustinus & Witteveen. Het bedrijf begeeft zich in de automobielhandel en Scheltema wordt een liefhebber van het jonge automobilisme.

Hij onderneemt twee fenomenale langeafstandsritten. In augustus 1900 rijdt hij in een Daimler met importeur W.J. Stokvis uit Arnhem en monteur Rosier 1900 km. heen en terug langs de Rijn naar Zwitserland. Een jaar later rijden ze naar Noorwegen in een Panhard-Levassor. In Laerdal tussen Oslo en Bergen wordt hun overnachting aldaar herdacht met een – nog steeds te bezichtigen – monument voor deze eerste gemotoriseerde toeristen in de streek.

Vanaf 1899 is hij penningmeester van de R.A.I. en vanaf 1910 sportcommissaris van de K.N.A.C., in welke functie hij jarenlang automobielritten en evenementen organiseert. Inmiddels getrouwd, laat hij in 1911 in Hilversum landhuis De Berken bouwen aan de Soestdijkerstraatweg. Hij overlijdt op 2 april 1928, 58 jaar oud.

In januari 1929 werd in de ‘oude RAI’ aan de Ferdinand Bolstraat in Amsterdam een borstbeeld van Scheltema Beduin onthuld, dat nu nog steeds staat in de Scheltema Beduin-zaal van het kantoor van de RAI-vereniging aan het Europaplein.